شريعتي بر كشمكشي دروني و تنشي اگزيستانسيل در زندگي و در بسياري از آثارش تاكيد داشته است: تنش ميان عقل و دل؛ احساس و انديشه، ميان دكارت و پاسكال و… اين تنش رد پاي خود را در زندگي اجتماعي و حيات ذهني و عاطفي او نيز گذاشته است. در نامه‌اي به فرزندش احسان از تضاد ميان “جايگاه اجتماعي” و وضعيت انساني” خود سخن مي‌گويد و اينكه علي رغم علاقه‌اش به هنر و ادبيات مجبور شده است جامعه شناسي را همچون رشته تحصيلي ادامه دهد. در دهه ٣٠ يكي از مشغوليت‌هاي او ادبيات و شعر است. اگرچه از اواخر دهه ٣٠ ديگر شعر نمي گويد اما با آغاز تدريس در دانشكده ادبيات مشهد و سپس سخنراني در حسينيه ارشاد اشكال ديگر فعاليت‌هاي هنري را پي مي‌گيرد. به طور مشخص مي‌توان به علاقه شريعتي به تئاتر اشاره كرد. دانشجويان او در دانشكده مشهد ( ايرج صغيري، رضا دانشور و داريوش ارجمند) همگي به ياد مي‌آورند كه شريعتي با چه شعفي اجراي تئاتر ابوذر را در مشهد و سپس در تالار حسينيه ارشاد پي مي‌گرفته است. در ليست پيشنهادي شريعتي براي فعاليت‌هاي ضروري فرهنگي در كتاب “چه بايد كرد “مي‌توان اهميت و جايگاه هنر را ديد.
مهمترين سهم را در آثار شريعتي، ادبيات و شعر بر عهده دارند. او از همان اوايل جواني با دنياي شعر سر و كار دارد. در روزنامه خراسان برخي از اشعارش را به چاپ مي‌رساند، در محافل شعراي جوان خراسان فعال است، در دانشكده ادبيات مشهد نشست‌هاي ادبي برقرار مي‌كند ، درباره شعر مي‌نويسد و ترجمه مي‌كند. “در نقد ادب “، اثر مندور را براي پايان نامه فوق ليسانس ترجمه كرده، “ادبيات چيست ؟”سارتر را بعد از بازگشت از فرانسه در مجله روشنگر به چاپ رسانده است. شريعتي رساله‌هايي كوچك نيز در اين باب نوشته : ” شعر چيست؟”، “مذهب دري است و هنر پنجره‌اي”، “هنر گريزي از آنچه هست”. “هنر در انتظار موعود” نيز نام كنفرانسي است در حسينيه ارشاد. (دفتر شعر و نمونه‌هايي از روزنامه خراسان و چند شعري كه در مجموعه هنر امده است. )
روزنامه نگاری نیز یکی دیگر از اشکال فعالیت‌های فرهنگی شریعتی است که مدت کوتاهی از زندگی فرهنگی شریعتی را به خود اختصاص داده است. شریعتی قبل از آغاز فعالیت حرفه‌ای در حسینیه ارشاد در بعضی از نشریات فرهنگی دهه‌های ۳۰ و ۴۰ در داخل (خراسان، هیرمند) و خارج ( ایران آزاد، نامه‌ی پارسی،…)قلم می‌زده است.
دفترِ اشعارِ شریعتی( ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۸)
شریعتی شاعر ( شمع)
اشعار این دفتر در فواصل سال‌های ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۸ سروده شده‌اند. در نوشته‌های خصوصی‌اش به این موضوع اشاره می‌کند که وصیت کرده است اشعار این دفتر سوزانده شود و هرگز چاپ نشود به جز اشعاری که در مجموعه‌ی هنر (مجموعه آثار، جلد ۳۲) منتشر شده است.
روزنامه خراسان (دهه ۳۰)
روزنامه خراسان (دهه ۳۰)
دکتر علی شریعتی از سال‌های آغازین دهه‌ی 30 (از 19 یا 20 سالگی) فعالیت‌های مطبوعاتی خود را در مشهد آغاز کرد. هنگامی که هنوز دانش‌آموز دانشسرای مشهد بود و زیر سایه‌ی نام پدرش، محمدتقی شریعتی، از مهمترین شخصیت‌های مذهبی و سیاسی شهر بود.
یادداشت‌های شریعتی در روزنامه‌ی خراسان به چاپ می‌رسید؛ یادداشت‌هایی در حوزه‌ی شعر و ادبیات و گهگاه ترجمه. اولین شعرهایش را در همین روزنامه به چاپ رساند. تاریخ تکامل فلسفه و یا مکتب واسطه اسلام را به شکل سلسله مقالاتی برای اولین بار در روزنامه‌ی خراسان به چاپ رساند. با رفتنش به فرانسه فعالیت‌های مطبوعاتی او در روزنامه‌ها اپوزیسیون خارج از کشور ابعاد وسیع‌تر به خود می‌گیرد و سیاسی‌تر می‌شود.
روزنامه نگاری در فرانسه(۱۹۶۰-۱۹۶۴/ ۱۳۴۰ -۱۳۴۲)
روزنامه نگاری در فرانسه
در 5 سال اقامت در فرانسه در روزنامه‌های ایران آزاد (ارگان دانشجویان) و نامه‌ی پارسی (ارگان کنفدراسیون) منظماً قلم می‌زده است.
یادداشت‌هایی از جنس سیاست و تاریخ و البته با اسم مستعار شمع.
پیمان دو نسل (۱۳۴۱)
پیمان دو نسل
شریعتی پیام کنفدراسیون را در موقعیتی نوشت که حدود 10 سال از انزوای مصدق و تبعید او به احمدآباد می‌گذشت. در این پیام، که دکتر مصدق «زندانی بزرگ» خطاب شده، آمده: «شعله‌هایی که امروز دل‌های ما را در جهاد گرم می‌دارد زبانه‌های آتشی است که تو برافروختی… ما به تو اعلام می‌کنیم که بنائی را که پی ریختی می‌سازیم… ما اطمینان داریم دست‌های جوانی که امروز در دو دست پیر و توانای تو به پیمان جای می‌گیرند مسیر تاریخ وطن ما را عوض خواهند کرد.»
هیرمند؛ نشریه ادبی هنری مشهد (۱۳۴۶)
هیرمند
شریعتی پس از بازگشت به ایران تا پایان دهه‌ی چهل در برخی مجلات و جنگ‌ها ادبی و فرهنگی مشهد و تهران همچنان حضور دارد اما با اوج‌گیری فعالیت‌هایش در حسینیه ارشاد فعالیت او در زمینه رونامه نگاری به صفر می‌رسد.
نشریه ادبی و هنری «هیرمند»، صاحب امتیاز و مدیر مسئول عبدالمجید مجید فیاض در سال ۱۳۴۶ در مشهد به چاپ رسید، عنوان این نشریه «ادبیات و هنر زمان» است. این شماره از نشریه با همکاری دکتر علی شریعتی، دکتر محمدحبیب الهی، دکتر اسماعیل خوئی، م – سرشک، قاسم صنعوی، اصغر الهی، مهندس عبداله طلوع، رضا دانشور، رضا نواب پور، و…. به چاپ رسیده است . مقاله شریعتی با عنوان « شعر چیست» ترجمه‌ی است از خلاصه کتاب «ادب چیست» ژان پل سارتر.
جدلی ژورنالیستی درباره‌ی کتاب «غربزدگی» آل احمد (۱۳۴۹)
جدلی ژورنالیستی درباره‌ی کتاب«غربزدگی»آل احمد
«غربزدگی» آل‌احمد، در زمان طرح شدنش، چنان توسط جریان روشنفکری زمانه خود مسجل و بی‌نقص تلقی می‌شد که هرگونه نقدی، نقاد را در معرض اتهام ارتجاعی و منحط بودن قرار می‌داد. در سال 49، میان شریعتی و مجله فردوسی، که یکی از مجلات روشنفکری زمانه خود است، بر سر موضوع غربزدگی آل احمد پلِمیکی درگرفت. در شماره 977 مجله فردوسی مورخ دوشنبه 9 شهریور ماه 1349 در صفحه‌ای به نام «آشنایان دور و نزدیک» گزارشی از سخنرانی شریعتی با عنوان «روشنفکر و مسئولیت او در جامعه» درج شده است که به زعم نویسنده گزارش شریعتی متهم است که پای خود را از گلیمش درازتر کرده و به خود اجازه داده به نقد غربزدگی آل‌احمد بپردازد. شریعتی در یادداشتی به نام «سنگی از فلاخن دوست» و خطاب به سردبیرِ مجله‌ی فردوسی، عباس پهلوان، واکنش تندی نسبت به این گزارش نشان می‌دهد و از خلال آن نه تنها به نقد رویکرد مریدوار -در طیف روشنفکران و نیز مذهبی‌ها- می‌پردازد بلکه دیدگاه‌های خود را در باب غربزدگی شرح می‌دهد. امروز اگرچه نقد غربزدگی آل‌احمد مورد اجماع روشنفکران است و متولی‌گری آن بر عهده بخشی از قدرت است اما این پلِمیک که در سال 49 درگرفته است نشان از تاریخچه‌ای متفاوت دارد. (بیشتر…)
نمایشنامه ابوذر ۱۳۴۹و۱۳۵۱
نمایشنامه ابوذر
در سال ۱۳۴۹ نمایشنامه‌ای به نام «ابوذر » توسط رضا دانشور* برگرفته از کتاب «ابوذر سوسیالیست خدا پرست» نوشته جودة السحار ترجمه دکتر شریعتی، تنظیم و با هنر نمایی ایرج صغیری و کارگردانی داریوش ارجمند در تالار رازی دانشکده فردوسی مشهد اجرا شد. این نمایشنامه که مورد استقبال مخاطبین قرار گرفت بود، بعد از دو سال در سال ۱۳۵۱ به در خواست حسینیه ارشاد برای بار دوم با نام « یک بار دیگر ابوذر » در تهران به نمایش درآمد.
نمایشنامه«باردیگر ابوذر» با سخنرانی علی شریعتی آغاز شد. برگزاری تئاتر در حسینیه خشم نیروهای مذهبی تند رو را برانگیخته بود. عده‌ای که خود را «فداییان اسلام» معرفی کرده بودند در مخالفت با بر گزاری این نمایش تهدید به بمب گذاری در حسینیه ارشاد کرده بودند. از این روی شریعتی با انگیزه دفع خطر افتتاح مراسم را بر عهده گرفت و در نسبت هنر و مذهب سخن گرفت.شریعتی سخنان خود را با این دو بیت آغاز کرد و با کف زدنهای ممتد حضار روبرو شد:
شکر خدا که هر چه طلب کردم از خدا بر منتهی مطلب خود کامران شدم
برگزاری نمایشگاه نقاشی در حسینیه ارشاد (اسفند ۱۳۵۰)
نمایشگاه نقاشی در حسینیه ارشاد
علی شریعتی در کنار برگزاری سلسه دروس و سخنرانی‌های که در حسینیه ارشاد برگزار می‌کرد تلاش بسیاری برای شکل دادن به فعالیت های هنری ادبی و پژوهشی با تشکیل گروه‌های متعدد تئاتر، نقاشی، داستان نویسی می‌کرد. مهمترین نمایشگاه نقاشی که در تالار پایین حسینیه ارشاد ترتیب داده شد به تاریخ اسفند ۱۳۵۰ باز می‌گردد که مسئولیت آن به عهده خانم کاظمی ( زهرا رهنورد) و آقای مهندس میر حسین موسوی بود.تشکیل گروه‌های دوازده گانه تحقیق و تئاتر و هنر و ثبت نام در آنها از جمله این فعالیتها در سال ۵۰ و ۵۱ بوده است.*
———————————–
*- شریعتی به روایت اسناد ساواک، جلد دوم ، صفحه ۴۱۷ و ۶ و ۱۸
تدریس تاریخ و شناخت ادیان در حسینیه ارشاد(۱۳۵۰)
-
- چاپ اول ۱۳۵۰ – ۱۰۰۰۰نسخه
آغاز سلسله دروس تاریخ و شناخت ادیان در حسینیه ارشاد
شریعتی از سال ۱۳۵۰ پس از آنکه از سوی دانشکده مشهد به وزارت علوم در تهران منتقل شد در کنار سلسه کنفرانس‌ها در دانشکده‌های مختلف کشور و نیز در حسینیه ارشاد به برگزاری کلاس‌هایی در حوزه تاریخ ادیان و اسلام شناسی مبادرت ورزید. کلاس‌های تاریخ و شناخت ادیان جمعأ از چهارده درس تشکیل شده است و عمدتأ متمرکز است بر تاریخ ادیان غیر ابراهیمی.
نشریه‌ی انجمن اسلامی دانشجویان دانشکده ادبیات، دانشگاه تهران(۱۳۵۰)
انسان و جهان: نشریه‌ی انجمن اسلامی دانشجویان دانشگده ادبیات دانشگاه تهران
پس از بازگشت به ایران شریعتی همچنان در برخی مجلات و جنگ‌ها ادبی و فرهنگی مشهد و تهران حضور دارد. این فعالیتها تا پایان دهه‌ی 40 کمابیش ادامه داشت و با اوج‌گیری فعالیت‌هایش در حسینیه ارشاد به پایان می‌رسد.
این شماره از نشریه دانشگاهی در اسفند ماه ۱۳۵۰ با همکاری شرکت سهامی انتشار به چاپ رسیده است. عنوان نشریه «انسان و جهان»، شامل چهار مقاله از دکتر سید حسین نصر، دکتر محمد تقی جعفری، دکتر علی شریعتی، دکتر رضا داوری است که در سال ۱۳۵۰ با همکاری انتشارات سهامی انتشار به چاپ رسید.