استقبال از آثار شریعتی در ترکیه

احسان شریعتی، حمید محمدی نژاد

منبع: خبرگزاری کتاب ايران (IBNA)

تاریخ: ۲۳ اسفند ۱۳۹۶

خداداد خادم  |  شریعتی یکی از دو متفکر ایرانی است که در ترکیه از آن استقبال ویژه ای می شود، به تعبیر احسان شریعتی در هر کتابفروشی در ترکیه یک قفسه از آثار ایشان را مشاهده می کنید. علل استقبال از شریعتی و آثار وی بهانه ای بود که میزگردی با حضور احسان شریعتی و حمید محمدنژاد* از فارغ التحصیلان ترکیه و علاقه مندان به شریعتی، در بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی داشته باشیم. در ادامه مشروح این میزگرد آمده است.

شریعتی در ترکیه یکی از دو متفکر ایرانی است که مورد استقبال قرار گرفته است. دلیل این امر چیست؟

حمید محمدنژاد: پس از این که امپراتوری عثمانی با ضعف های درونی و توطئه های خارجی فرو پاشید، آتاتورک با حمایت غرب، نوعی از ناسیونالیسم را به وجود  آورد که متکی بر ناسیونالیسم تک سونگرانه  بود که همه می بایست خود را با قوم و نژاد ترک همسو می کردند. این نوع ناسیونالیسم تک بعدی آتاتورک که حتی اقوام دیگری مانند کردها را هم ترک می شمردند، مورد قبول اقوام ترکیه واقع نشد. مثلاً به کردها ترک های کوه نشین می گفتند و دیگر اقلیت ها به عنوان جمعیتی که از حقوق ابتدایی خودشان، حقوق اقتصادی، سیاسی و آموزش وپرورش و تحصیل به زبان مادری بهره مند نشدند. این نوع نگاه ناسیونالیسم یک سونگرانه بیشترین حق را به نژاد ترک می داد. نهایتاً این نوع خویشتن در ترکیه جواب نداد و بعداً دیدیم که از جانب اقوام دیگر مانند کردها یکی پس از دیگری با اعتراض های متعددی روبه رو شدند.

از این نظر، این نوع خویشتن با تکیه بر ناسیونالیسم آتاتورک و پیروانش مردم ترکیه را سیراب و متحد نمی کرد. مردم ترکیه به دنبال خویشتنی بودند که خویشتن واقعی و حقیقی آن ها باشد. به ویژه که در ناسیونالیسم آتاتورک مذهب جایگاه جدی  نداشت و در قراردادی که با غربی ها بستند، تاریخ اسلامی حذف و مراسم مربوط به تاریخ اسلامی کنار زده می شود و تاریخ مسیحیت با انجام مراسمی که مربوط به این تاریخ است به وجود می آید. از جمله این که تاریخ تولد مسیح در اینجا تعطیل می شود و آغاز سال در ترکیه می شود. قبلا در زمان عثمانی از تاریخ اسلامی مربوط به پیامبر اسلام استفاده می شد، کنار گذاشته می شود. این نوع نگاه در ترکیه به  مرور زمان مردم ترکیه را ناراضی می کرد. از دیگر مسائلی که باعث شد مردم ترکیه به شریعتی روی بیاورند. یک نوع غرب زدگی بود که با رجوع به فرهنگ غربی می خواستند، یک هویت جدیدی را برای خودشان بسازند. به همین دلیل خودشان را از شرق جدا کنند، با اینکه فقط 3 درصد از خاک ترکیه در اروپاست. اما خودش را جزو قاره اروپا محسوب می کردند و همه شرایطی را که از طرف اروپا به آن ها تحمیل می شد می پذیرفتند، به این خاطر که بتواند وارد اتحادیه اروپا شوند و از امتیازهای اتحادیه اروپا بهره مند شوند. اما این موضوع هیچ گاه عملی نشد. زیرا اتحادیه اروپا هیچ گاه آن ها را به رسمیت نشناخته، هرچند هر شرایطی که می خواستند ترکیه انجام می داد.

حتی بار آخر، پاپ دخالت کرد و در نامه ای که به اتحادیه اروپا نوشت گفت؛ این ها ریشه عثمانی دارند و مسلمانند نمی توانند وارد اتحادیه بشوند. چون اتحادیه اروپا یک اتحادیه مسیحی است و حواریون مسیح دوازده تاست که عین همان دوازده حواری متشکل از دوازده کشور است در اتحادیه اروپا که هرکدام نمادی از حواریون مسیح است. این نوع برخورد اروپا با مردم ترکیه باعث شد که به دنبال هویتی باشند که با خویشتن آن ها ارتباط داشته باشد. خویشتن حقیقی آن ها را بتواند نمایان سازد. ازاین رو به خاطر اینکه شریعتی از خویشتنی صحبت می کرد که نه خویشتن ناسیونالیسمی بود، نه مذهبی بود، بلکه خویشتنی فراناسیونالیستی و فرامذهبی بود که بازگشت به قرآن و سیره حضرت رسول الله بود. مردم ترکیه که یک ریشه دینی دارند و کشوری است که از سنت ها و آداب ورسوم تشکیل شده به شریعتی رجوع کردند. افزون بر اینکه پرسش هایی که مردم ترکیه داشتند، مبنی بر پرسش های جامعه شناسانه، تاریخی، مذهبی را در شریعتی جستجو می کردند و پاسخ شان را می گرفتند. پاسخ های شریعتی آن ها را اقناع می کرد و یک نوع شخصیت و هویت به آن ها می داد، اینکه یک شخص مسلمان می تواند پرسش های زمانه آن ها را پاسخگو باشد. از این رو به دکتر شریعتی روی آوردند و از دهه 70 میلادی جمیل مریچ بود که شریعتی را معرفی کرد و او در هنگام تحصیل در فرانسه با شریعتی آشنا شده بود افکار شریعتی را به مردم ترکیه و دانشگاهیان انتقال داد. او که شریعتی الگویش بود گفته بود که آرزو می کرد که مانند شریعتی باشد.

احسان شریعتی: در سمیناری دو روزه ای که در استانبول برپا شده بود که من و مادر هم دعوت  شده بودیم؛ ناشران ترک مدعی بودند که 100 درصد آثار دکتر در این کشور ترجمه  شده  است.

در این ترجمه ها آیا بنیاد هم همکاری داشته است؟

شریعتی: خیر، جریان ترجمه از زمان دیکتاتوری نظامی به صورت یک نهضت فکری به راه افتاد. مترجمان گوناگون در جاها و زمان های مختلف در ترکیه آغاز به ترجمه آثار دکتر شریعتی کرده بودند که طی زمان تبدیل به جنبشی شد؛ و بعدها امثال انتشارات فجر آن ها را در یک مجموعه آثار جمع آوری و منتشر کرده اند. در سمینار چند روزه ای در استانبول که اساتید علوم انسانی از سراسر ترکیه در آن حضور داشتند و بحث می کردند و من و مادرم به عنوان میهمان دعوت شده بودیم و رئیس دپارتمان ایران شناسی، پرفسور حجابی، از آنکارا آمده بود و با دکتر محمدنژاد سخنان ما را ترجمه می کرد. جو آنجا مانند سال های نخست انقلاب ایران بود. منظورم این است که فقط کارهای این انتشارات نیست، در استانبول در هر کتابفروشی بروید یک قفسه آثار دکتر وجود دارد. یعنی در ترکیه دکتر شریعتی مطرح است. در سطح دانشگاهی در آنجا از ایرانیان، دکتر نصر به دلایل خاص مانند سنتی بودن، مطرح است. بعضی از آثار آل احمد مطرح است. یا اگر مطالعاتی روی مولوی باشد، استقبال می شود.

به این دلیل که از مدل های اسلام نواندیشانه، ترکیه، مالزی و اندونزی و اسلام آسیایی اند، و نیز سنت چپ عربی مسلمان در کشورهای عربی. این ها مدل های مختلف اسلام متجدد هستند. ترکیه با پیشینه امپراطوری بیزانس، سرزمینی تاریخی است محل تلاقی تمدن های مختلف غربی و شرقی. و به لحاظ جغرافیایی و جمعیتی در بخش های اروپایی است. از این رو قرار بود که عضو اتحادیه اروپا شود. بنابراین طبیعی است که در اینجا با جامعه ای باز و چندوجهی مواجه باشیم. از قدیم هم این گونه بوده است. هرچند که عثمانی و ترکیه مدرن را نیروهای نظامی ساخته بودند، اما خود سرزمین، از نظر تمدنی و فرهنگی چندوجهی و محل تلاقی شرق و غرب بوده است. چنان که در کشورهای بالکان هم که تحت نفوذ فرهنگی تاریخی عثمانی و ترکیه هستند، آن جا هم از نقاطی در اروپا است که بالقوه از افکار شریعتی استقبال می کنند.

آماری در این زمینه  دارید؟

احسان شریعتی: یکی از خبرنگاران، که در خبرگزاری بالکان کار می کرد، از ما خواست که از سوی بنیاد فرهنگی دکترشریعتی به خوانندگان وی در کشورهای بالکان پیام دهیم. چراکه زمینه بسیار مناسب بوده است. در آنجا دکتر شریعتی را از زمان حسینیه ارشاد می شناسند. یعنی ترجمه آثار ایشان از آن زمان شروع  شده  است و برخی از چهره های فرهنگی در آن زمان به ایران آمده اند.

محمدنژاد: جمیل مریچ در فرانسه با شریعتی آشنا شده بود. ایشان اولین شریعتی شناس ترکیه بوده که آرزو می کرده که شخصیتی مانند شریعتی داشته باشند. ایشان در همان دهه های شصت در فرانسه با شریعتی آشنا می شود و یکی از الگوهای ایشان هم دکتر شریعتی بوده و حتی زمانی که بیمار می شود و از دنیا می رود به شاگردانش می گوید که من آرزو داشتم که شخصیتی مانند دکتر شریعتی داشته باشم. در آنجا علم یک حالت تخصصی دارد و از رشته خودش بیرون نمی آید و کاری با رشته های دیگر ندارد. خصوصیات چندبعدی و بینارشته ای بودن رویکرد دکتر شریعتی این اساتید علوم انسانی و اجتماعی را به خود جذب می کرد. چراکه هم به روز و هم اعتقادی بوده است.

شریعتی: نکته مهم دیگر که عده ای در ایران اشتباه می کنند و اخیراً دیده ام، مثل یکی از دوستان چپ می گفت در ترکیه که استقبال از شریعتی زیاد بوده، حالا با این سیاست های راست روانه دولت ترکیه در داخل و خارج و…، جنگی که علیه کردها در سوریه به راه انداخته ، طرفداران شریعتی علیه سیاست های حاکم بر این کشور چه می گویند و چه موضع می گیرند. در پاسخ گفتم که گرایش و طیف سمپات شریعتی اصلاً ربطی به گرایش سیاسی خاص حاکم، مانند حزب رفاه و اردوغان و…، ندارد. در ترکیه برداشت های مختلفی از شریعتی وجود دارد؛ جریان های گوناگون احسان الی آچیک و…، فعالین سندیکای کارگری، که خوانش از شریعتی خاص خود را دارند، و بسیار منتقد اردوغان هستند.

محمدنژاد: یعنی یک قرائت آنتی امپریالیستی دارند. اینها با رجوع به قرآن ضدکاپیتالیست هستند.

شریعتی: یعنی یک گرایش چپ در ترکیه حضور دارد، چنانکه گرایشی هم ممکن است لیبرال باشند و در بُعد رفرم دینی متأثر از خوانش شریعتی باشند. یعنی از شریعتی به عنوان یک متفکر، برداشت های مختلفی در ترکیه شده و در انحصار یک روایت خاص نیست، مانند خود ایران که برداشت های مختلفی از شریعتی می شود، در ترکیه هم همین طور است. در ترکیه شریعتی را از مسایل سیاسی روز ایران جدا می کنند و معتقدند همان طور که سیاست ایران ممکن است در منطقه درست یا نادرست باشد، ربطی به شریعتی ندارد. مثلاً در همان سمیناری که بودیم یکی از اساتید سخنرانی می کرد که سیاست ایران در سوریه، و چنین رویکردهایی ربطی به طیف فکری شریعتی ندارد. می خواست بگوید که اشتباه نشود که مزار شریعتی اگر در سوریه امانت است، نه به سیاست رژیم آنجا مربوط می شود و نه به ایران. به هرحال چنان که برخی می پندارند، میراث فکری شریعتی همچنان زنده است و درحالی که چهل سال از شهادت او گذشته، هنوز حضور فکری دارد.

شریعتی: اینکه پیکر شریعتی در سوریه به خاک سپرده شده است، داستانی تاریخی دارد که در آن  زمان به دلیل توطئه ساواک در رژیم گذشته نمی خواستیم به ایران برگردد و به صورت موقت در آنجا به امانت گذاشته  شده و دفن  نشده و قرار بوده که پنج  ساله از آنجا برود که به حوادث پس از انقلاب و جنگ و… برخورد.

محمدنژاد: در ترکیه مذهبی بودن مصادف با سنتی بودن است، مدرن بودن مصادف با مخالف با مذهبی بودن است. این ها برای اولین بار به شخصیتی رجوع می کنند که از جدیدترین مکاتب فلسفی و تاریخی غرب سخن می گوید و کاملاً بر آن  منابع فکری تسلط دارد و از سوی دیگر  مذهبی است، این ویژگی برای آن ها خیلی قابل  توجه و جذاب بوده  است.

آیا در ترکیه قرائت های تندروانه از شریعتی امکان دارد؟

شریعتی: قرائت بنیادگرای راست این اندیشه را به نوگرا و چپ بودن متهم می کند، مانند همان برچسب مارکسیسم اسلامی، که در زمان شاه عنوان می شد. لذا، به این دلیل امکان چنین سوءبرداشتی در ترکیه وجود ندارد که در شریعتی مایه هایی که آن را نقض کند وجود دارد و آن ها مجبورند بگویند که اندیشه ایشان التقاطی بوده یا اشتباهاتی داشته که باید اصلاح شود، از همان سنخ اتهاماتی که در ایران هم اظهار می شد.

در ایران این شائبه ها وجود داشته و دارد و در خیلی از جاها این ها را می گویند.

شریعتی: اما همیشه امکان اینکه از یک تعبیر یا ادبیات جناح های مختلف تأثیر بپذیرند، یا استفاده کنند وجود دارد. چنانچه در ایران، هم از ادبیات شریعتی به شکل ضد و نقیض استفاده  شده است. یعنی هم  گروه فرقان آمده بعضی از جملات ایشان را تیتر کرده و اقداماتی که توسط این گروه انجام  شده ربطی به اندیشه و پروژه شریعتی نداشته است. یا به عکس در جهت تئوکراتیک یا حکومت دینی، به معنای روحانی سالارانه، ممکن است که برخی بگویند ولایت  و فقاهت و امت و امامت همسو است. یعنی این گونه برداشت های ضد و نقیض از شریعتی شده و بشود.

با توجه به پتانسیلی که اینک وجود دارد، بنیاد چه برنامه ای برای ترکیه و کشورهای بالکان دارد؟

شریعتی: بنیاد وظیفه دارد که یک کتاب رفرانس یعنی مجموعه آثار شریعتی را به عنوان متنی به  زبان انگلیسی در سطح جهانی منتشر سازد، مانند همان کاری که دفتر تدوین و تنظیم آثار در اینجا انجام داد و آقایان رضایی، مرحوم شهید مجید شریف و دوستان دیگر به اتفاق مادرمان مشارکت داشتند. این مجموعه آثار به تعبیر شهید دکتر کاظم سامی نوعی انقلاب فرهنگی بود. همان طور که می دانید پیش از آن کتاب های دکتر به صورت متفرقه و حتی با اسامی مستعار منتشر شده بود و حتی گاه آثار و اشعاری از دیگران، به نام دکتر منتشر می شد (برای نمونه، نماز تسلیم انسانی عصیانگر که از آقای جلال رفیع بود) منظور این که از آن زمان به این سو، مجموعه آثار دکتر مشخص و مرجع شد. اما در بُعد بین المللی هنوز این کاستی وجود دارد و ترجمه آثار اصلی شریعتی به انگلیسی یک کمبود است و ضرورت کار در این زمینه احساس می شود، هرچند درصدی از آن ها ترجمه  شده است. اما منظور این است که باید سرجمع شوند و در واقع یک مجموعه شوند. این امر که اتفاق بیفتد می توان در تمام کنفرانس ها و تحقیقات به آن  ارجاع داد. زیرا در حال حاضر تحقیقات پیرامون شریعتی در آکادمی های دنیا رو به رشد است.

در خارج از کشور و به ویژه در ترکیه اقبال به سمت کدام  یکی از کتاب های دکتر است؟

شریعتی: کتاب هایی مانند بازگشت به خویشتن که یک متن اصلی است در کشوری مانند مصر سال ها قبل تر حدود 100 هزار تیراژ داشت، العودة الی الذاة پرتیراژترین ترجمه بازگشت به خویشتن در مصر بوده است. اما کتاب های دیگر دکتر مانند مذهب علیه مذهب یا تشیع علوی و تشیع صفوی با اینکه ایشان شیعه بود و ناقد تشیع رسمی، برای جهان اهل تسنن جذاب است. این خود یکی از پرسش هایی است که فراسوی مانع مذهبی، چرا و چگونه آثار شریعتی در جهان اسلام  چنین جذاب بوده است. شخصیت های سنتی اهل تسننی هم در ترکیه مخالف شریعتی بوده اند، یکی از این شیوخ حتی در واکنش علیه ابوذر شریعتی آمده  و گفته  که نام فرزنش را عثمان می گذارد! منظور این که در جهان تسنن نیز نیروهایی هستند که این تعلقات مانند شیعه بودن و ادبیاتی که شریعتی در دفاع از تشیع دارد برای شان مسئله می شود. اما از سوی دیگر چون او ناقد هر دو سویه، تسنن اموی و تشیع صفوی است، باز مورد استقبال است. از این روست که آمده اند و گفته اند که حتی برخی از تندروها، مثلا ایمن الظواهری، نفر دوم القاعده، هم در نقد تشیع صفوی از ادبیات شریعتی استفاده کرده  است!

محمدنژاد: ادبیات و کلام خاص دکتر شریعتی باعث شده که مردم ترکیه صمیمت و آشنایی و خویشاوندی با وی پیداکنند؛ و حتی ابراز می کردند که بااینکه شریعتی نقدهای جدی به عمر، عثمان و ابوبکر دارد، اما به رغم این گونه مسائل مذهبی احساس صمیمتی با شریعتی داریم. یعنی ادبیات شریعتی بین مردم ترکیه و مردم ایران نوعی صمیمیت ایجاد کرده است. این گرایش به شریعتی به خاطر شرایط تاریخی هم هست، چون  که مردم ترکیه همواره با عرفان ایران و خراسان در ارتباط بوده اند. شخصیت های برجسته عرفان و تصوف ترکیه مانند مولوی از خراسان به ترکیه مهاجرت کرده اند، مردم ترکیه همواره نگاه خاصی به ایران و تمدن آن داشته اند و تمدن و فرهنگ خود را در پیوند و پیوست با ایران می دانستند. این نگاه در سلاطین عثمانی هم متجلی شده بود و تمام سلاطین عثمانی توجه خاصی به ایران داشتند این در ادبیات، فرهنگ، هنر، آشنایی آنها با سیاست نامه ها و نصیحت الملوک ها از زمان سلجوقیان قونیه و شکل گیری عثمانی موجود بوده است.

عثمانی هر جا که پا می گذاشتند فرهنگ ایرانی را به آنجا انتقال می دادند، جمله مشهور بایزید دوم این بود که ایران پل جهان اسلام است و مرکز علمای اسلام است (همین موضوع باعث شده بود تا حرمت ایران را رعایت کنند) واضح و مبرهن بوده است. برای مردم ترکیه هرچند که شریعتی نقدهای جدی به خلفای اولیه دارد اما به خاطر زبان و صمیمیتی که در او می بینند، موجب شده او را از خود بدانند. کشور ترکیه کودتاهای مختلفی به خود دیده است. یکی از این کودتاها برای جلوگیری از نفوذ نهضت فکری انقلاب ایران که عمدتا تحت تاثیر شریعتی در سال ۱۹۸۰ بود (که بعدها وقتی به شکل نظام درآمد از شریعتی فاصله گرفت) به خاطر رجوع مردم و دانشگاهیان ترکیه به آراء شریعتی به وقوع پیوسته بود. مردم ترکیه با تاثیر از شریعتی می خواستند درمقابل کودتا بایستند، این خود از دیگر دلایل بازخوانی دوباره شریعتی شد. یعنی برای آنان شریعتی چهره ای بود که هم مدرن و هم مذهبی بود و به پرسش های آنان نه به صورت کلیشه ای بلکه با زبان روز پاسخ می داد و برایشان قانع کننده بود. جوابی که با خویشتن گمشده حقیقی ایشان ارتباط داشت، لذا به شریعتی رو آوردند.

یکی دیگر از دلایل تمایل به شریعتی همان طور که آقای دکتر فرمودند، به خاطر نقدهایی است که دکتر شریعتی به صفویه و شاه اسماعیل دارد، با آن که شاه اسماعیل دوباره هویت ایرانی را شکل داد و با رسمیت بخشیدن به مذهب شیعه خود را به لحاظ سیاسی از عثمانی جدا کرد تا بتواند حکومت مرکزی را در ایران تاسیس کند و استقلال ایران از عثمانی را به وجود آورد. اما نقدهای مذهبی که شریعتی به صفویه و شاه اسماعیل که موجب جنگ بین دو قدرت اصلی جهان اسلام شد، شاید از دیگر دلایل جذابیت شریعتی در ترکیه شده باشد. از سوی دیگر، مردم ترکیه همواره با عرفان خراسان در ارتباط بوده اند. تمام شخصیت های برجسته ترکیه مانند حاجی بکتاج ولی و پدرش و مولوی و… از خراسان مهاجرت کرده  بودند؛ لذا مردم ترکیه نگاه خاصی به خراسان، زادگاه شریعتی، دارند. هرچند که شریعتی نقدهای جدی به خلفای نخست دارد، اما به خاطر زبان صمیمانه ای که دارد، او را از خود می دانیم.

در ترکیه کودتاهای مختلفی صورت گرفت، این ها هم می خواستند که در مقابل آن کودتاهای ارتشی ها بایستند، اما تئوری نداشتند که بتوانند در مقابل این کودتا ایستادگی کنند. یعنی هم مدرن و هم مذهبی باشد و هم اینکه آن خویشتن این ها را بتواند پاسخ بدهد، بنابراین به این خاطر به شریعتی رجوع آوردند. یکی دیگر از دلایل تمایل به شریعتی همان طور که آقای دکتر فرمودند، به خاطر نقدهایی است که دکتر شریعتی به شاه اسماعیل دارد، بااینکه شاه اسماعیل یک هویت ایرانی را شکل داد، اما نقدهای مذهبی که شریعتی به شاه اسماعیل می کند و همین طور شاه اسماعیل را مقصر جنگ بین ایران و عثمانی می داند، یکی از دلایل دیگری است که مردم ترکیه جذب شریعتی شده اند. ترجمه های انگلیسی (مانند حامد الگار و..)، هم در برهه ای، برای معرفی شریعتی نقش مؤثری داشت.

کتابهای ترجمه شده دکتر شریعتی به زبان ترکی استانبولی

لینک خبرگزاری کتاب(ایبنا)

………………………………………….

* دکتر حمیدرضا محمد نژاد: نویسنده کتاب « OSMANI-IRAN ILISKILERI» انتشاراتDOGU KITABEVI(بنیاد فرهنگی شریعتی)

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : آوریل 4, 2018 1383 بازدید