بازنمایی جایگاه نام و اندیشه دکتر شریعتی در کتب درسیِ مدارس

جمشید میرزایی

منبع: سایت اینترنتی بنیاد فرهنگی شریعتی

تاریخ: ۱۳۹۶

مقدمه

نوشتن در مورد دکتر علی شریعتی حس ویژه‌ای را می‌طلبد به خصوص برای کسانی که «مخاطبان آشنا»ی اویند. این نوشتار پژوهشی بر خلاف دیگر شریعتی‌ پژوهی‌ها، باید به بعد دیگری از افکار و اندیشه‌های وی می‌پردازد و می‌خواهد نشان دهد که جایگاه نام و اندیشه دکتر علی شریعتی در کتب درسی مدارس ایران کجاست؟ یا این که رویکرد نظام رسمی آموزش و پرورش و کتب درسی مدارس ایران نسبت به دکتر علی شریعتی چگونه است؟ در واقع این پژوهش می‌خواهد نشان دهد که نام و اندیشه این معلم در ورای کلمات و واژگان کتب درسی کجاست؟ به او بسیار بها داده شده است یا نه؟ نسبت به او بی‌تفاوت بوده‌اند و یا محترمانه به فکر محو او از کتب درسی بوده‌اند؟

چرا شریعتی؟

«شریعتی چه ابرمرد روشنگری باشد، چه معلم انقلاب باشد، چه معلم شهید، چه نماد روایت و قرائت ایدئولوژیک از دین، چه مربع مدوّر، چه نقاش دینی، چه وهابی کمونیست، چه شیعه غالی، چه همدست رژیم و ساواک و … باشد، یک حقیقت انکار ناپذیر در جامعه ماست. نمی‌توان نسبت به او بی‌تفاوت بود و او را رها کرد و به گوشه‌ای افکند و حضور او را نادیده گرفت، او هنوز با ما حرف دارد و ما هنوز مخاطب‌های آشنای او هستیم.» (میرزایی، ۱۳۹۳: ۱۲۳ـ ۱۲۲) یکی از اشناترین مخاطبان شریعتی درباره او می‌گوید: «شریعتی در دسترس است، در دسترس همگان، جوانان، به بلوغ رسیدگان و نیز پیرترها، در دسترس است، می‌توان سربه سرش گذاشت، ناسزا گفت، تعریف کرد، هر جور که دل تنگمان بخواهد، کاملاً آزاد. هیچ کس یقه‌ات را نمی‌گیرد، وقتی متهم می‌شود به گناهانی که دیگران مرتکب شده‌اند هیچ پیگرد قضایی ندارد. ممکن است هزار وکیل مدافع یا دادستان بر سر آدم منتقد یا پیروز بریزند، اما وکیل مدافعان و دادستان طبق هیچ رساله و  مرجع و قانون تدوین شده‌ای عمل نمی‌کنند. ممکن است حرف زدن از او حبس داشته باشد، اما حمله به او نه! وقتی جوانان بیست سال پیش، بعد از بیست سال یادشان می‌افتد که در تمامی این بیست سال پیرو این اندیشه بوده‌اند، کسی معترض‌شان نمی‌شود. فوقش این است که قلیلی که در این بیست سال از یاد او نکاهیده‌اند و به یمن همین ذکر مدام گرفتار شده‌اند. دادشان به هوا برود. اما همه این دادها و بیدادها به تداوم او کمک رسانده‌اند …» (سوسن شریعتی، ۱۳۴۸)

شریعتی پس از چند دهه

شریعتی یک متفکر ماضی نیست بلکه یک متفکر مستقبل است و هنوز جامعه ما، با گذشت چهار دهه پس از مرگ وی، شاهد حضور پر هیمنه تفکر و اندیشه اوست. شریعتی هم در زمان حیات و هم در زمان ممات، بسیار مورد نقد قرار گرفت. به جرئت می‌توان گفت که شریعتی تنها اندیشمند ایرانی است که در این چند دهه، بیشترین حجم مطالب انتقادی در رسانه‌ها و کتب را به خود اختصاص داده است. او نه تنها در زیر فشار این نقدها ـ منصفانه یا غیر منصفانه، علمی یا غیر علمی ـ کمر خم نکرده است، بلکه هنوز سرافرازانه و مقتدرانه در رواق اندیشه جامعه ایران می‌درخشد. منتقدین شریعتی نه یک گروه و محفل خاص، بلکه طیف گسترده و رنگارنگی هستند که بعضاً یکصد و هشتاد درجه اختلاف دیدگاه نیز دارند و وجه اشتراک همهآنان اختلاف نظر با شریعتی است. یک سر این طیف شاگردان و دانش‌آموختگان اویند که منسوب به مدرسه و جریان روشنفکری دینی ایران هستند و سر دیگر این طیف، متعصب‌ترین دشمنان وی هستند که حتی بدون این که مطالعه عمیقی در آثار او داشته باشند، علیه وی موضع گرفته‌اند. شریعتی در زمان حیاتش تا حدودی به نقدهای منتقدین خود پاسخ داد و امروز که حدود چهل سال از مرگ وی می‌گذرد، اندیشه وی همچنان زنده و پویاست و مدافعین وی با قرائتی مجدد و خوانشی نو به دفاع از کیان اندیشه او می‌پردازند.

شریعتی و معلمی

برای شریعتی صفات مختلفی را می‌توان در نظر گرفت. روشنفکر، جامعه‌شناس، ایدئولوگ، مورخ، دین‌پژوه، خطیب، سخنور و …. اما یک صفت شریعتی بارزتر است و بیشتر برازنده اوست و آن معلم بودن اوست. شریعتی بر طبق وصیت‌نامه‌اش، از همان اوان جوانی و در سن هیجده سالگی شغل معلمی را انتخاب کرده است که به عقیده خودش بهترین انتخاب را انجام داده است. او برای خودش رسالتی جز معلمی قائل نبوده است: «بهترین شغل یک آدم خوب، معلمی است و نویسندگی و کار. من از هجده سالگی این هر دو … » (شریعتی رضوی، ۱۳۸۳؛۲۶۶) او بر طبق اسناد و مدارک موجود، پس از اتمام دوره دانشسرای مقدماتی، «در تاریخ ۲۰/۷/۱۳۳۱ به حکم ابلاغ شماره ۵۲۷۲۳ و با حقوق ماهانه ۹۶۰ ریال و با پایه یک آموزگاری در اداره فرهنگ استان خراسان استخدام می‌شود و در تاریخ ۱۱/۸/۱۳۳۱ با ابلاغ شماره ۳۴۳۲۶ به عنوان آموزگار کلاس پنجم دبستان کاتب‌پور احمد آباد مشهد منصوب می‌شود.» (شریعت رضوی، ۱۳۸۰؛۱۴ـ۱۳)

ویژگی‌های پژوهش حاضر

۱ـ  این پژوهش از نوع کیفی و توصیفی است و در انجام آن، از روش مطالعه موردی استفاده شده است؛ یعنی بر روی یک مورد خاص تآکید شده و به بررسی و کاوش در مورد آن پرداخته است.

۲ـ قلمرو پژوهش: از نظر قلمرو زمانی، این پژوهش فقط کتاب‌هایی را در برمی‌گیرد که طی سه دهه اخیر چاپ و منتشر و در مدارس تدریس شده ‌اند؛ البته دکتر شریعتی در سالیان قبل از انقلاب در یک مورد تفکر خود را وارد حوزه کتب درسی کرده بود. در طی سالیان ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۲ کتابی تحت عنوان «اخلاق شریعتی»، تألیف علی شریعتی مزینانی، برای دانش‌آموزان سال‌های چهارم و پنجم و ششم ابتدایی تدریس می‌شده است؛ ولی توجه و تأکید این پژوهش، بر روی کتب درسی سالیان پس از انقلاب می‌باشد. از نظر قلمرو مکانی، این پژوهش فقط کتاب‌هایی را در برمی‌گیرد که در گستره جغرافیایی ایران چاپ و منتشر و در مدارس کشور تدریس شده باشند. از نظر قلمرو موضوعی، این پژوهش فقط در جست‌وجوی آن دسته از کتاب‌های درسی بوده که نام یا افکار شریعتی را در خود به نمایش گذاشته‌اند. در این پژوهش حوزه تفکر شریعتی به چهار بخش تقسیم شده است. به نظر می‌رسد اندیشه شریعتی حداقل می‌توانست در چهار حوزه در کتب درسی جای بگیرد؛ یعنی تاریخ، علوم اجتماعی (جامعه‌شناسی)، ادبیات، دینی و معارف اسلامی؛ در این پژوهش فقط کتب درسی مدارس مورد استناد و استفاده بوده و کتب درسی آموزش عالی و دانشگاه‌ها مورد نظر نبوده است زیرا متولی چاپ و نشر کتب درسی مدارس یک نهاد ویژه دولتی است (سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی) که در این مورد وحدت رویه و تمرکز وجود دارد ولی در مورد کتب درسی آموزش عالی نوعی تعدد و پراکندگی و عدم تمرکز وجود دارد.

۳ـ در مجموع می‌توان گفت که در طی سالیان ۱۳۵۸تا ۱۳۹۲در ۱۷ کتاب نام و اندیشه شریعتی مطرح شده است؛ برخی از این کتب مربوط به دوره نظام قدیم آموزشی بوده که اکنون دیگر در مدارس متوسط تدریس نمی‌شود.

۴ـ از میان نوزده کتابی که به آن‌ها استناد شده، در آنجا که به نام شریعتی و معرفی او پرداخته شده، آن مطلب به طور کامل نقل شده است و در آن جا که از مجموعه آثار او استفاده شده، برای جلوگیری از اطاله کلام، با رعایت اصل امانت‌داری فقط به منابع ارجاع داده شده است.

مقاطع سه‌گانه تحصیلی

الف: مقطع ابتدایی: در کتب درسی این مقطع نمی‌توان ردپایی از نام و اندیشه شریعتی یافت.

ب: مقطع متوسطه اول (راهنمایی سابق)

۱ـ فارسی سال اول راهنمایی تحصیلی (پایه هفتم)؛ کد ۱۰۱؛ چاپ اول: ۱۳۸۶و چاپ ششم سال ۱۳۹۱، چاپ جدید ویژه پایه هفتم؛ ۱۳۹۲و چاپ چهارم ۱۳۹۵، مؤلفین؛ اکبری شلدره‌ای، دکتر محمدرضا سنگری و دیگران. در این کتاب در درس هشتم با عنوان چشمه معرفت (صص۲۳ ـ ۲۰) قسمت‌هایی از کتاب کویر شریعتی (مقاله «کاریز» برگرفته از صص۳۰۱ ـ ۲۹۳) آمده است. «در یکی از سال‌های نوجوانی که کنجکاوی خستگی ناپذیری داشتم برای فراگیری و فهمیدن و به ویژه برای گشف کردن، سری به طبیعت روستا زدم … .» و در انتهای درس آمده است: کویر، دکتر علی شریعتی با اندک تلخیص و تصرف. در صفحه ۱۹۸ کتاب، در قسمت اعلام نیز به طور مختصر زندگی‌نامه او آمده است: «شریعتی علی(۱۳۵۶ـ ۱۳۱۲ه ش): نویسنده و اندیشمند معاصر؛ وی فرزند استاد محمدتقی شریعتی بود. در سال ۱۳۱۲شمسی در مزینان خراسان به دنیا آمد. تحصیلات خود را در دانشگاه مشهد به پایان رساند برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت. در رشته جامعه‌شناسی و تاریخ ادیان به دریافت درجه دکترا دست یافت. کتاب‌های: فاطمه فاطمه است، کویر و اسلام‌شناسی از اوست.» در صفحه ۲۰۰ کتاب، در قسمت منابع و مآخذ آمده است: کویر، دکتر علی شریعتی، شرکت سهامی انتشار، تهران، ۱۳۴۹.

۲ـ تاریخ سال سوم راهنمایی؛ کد: ۱۳۶؛ چاپ چهاردهم (آخر) سال ۱۳۹۲؛ مؤلفین: گروه تاریخ دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی. در درس چهاردهم با عنوان انقلاب اسلامی ایران (۱) در صفحه ۹۳، پس از تفکیک مبارزات ملت ایران علیه رژيم پهلوی به سه گونه سیاسی، فرهنگی و مسلحانه، در قسمت مبارزات فرهنگی در مورد شریعتی چنین آمده است: «… در ایران نیز شخصیت‌های مذهبی بزرگی نظیر استاد شهید آیت‌ا … مرتضی مطهری، علامه محمدحسین طباطبایی و دکتر علی شریعتی  در این زمینه تلاش کردند و با نوشتن کتاب، ایجاد کلاس‌های آموزشی، تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه و معرفی چهره واقعی اسلام در مساجد و حسینیه‌ها و دانشگاه‌ها به مبارزه علیه رژیم پرداختند. ضمناً در قسمت پایین صفحه ۹۴ تصویری کوچک و سیاه و سفید از شریعتی نقش بسته است. این کتاب، اولین کتاب در مقطع راهنمایی سابق است که مطلبی راجع به شریعتی در آن آمده است.

ج: مقطع متوسطه:

۱ـ متون ادب فارسی؛ سال اول متوسطه نظام قدیم آموزشی.

رشته ادبیات و علوم انسانی، کد ۱/۲۱۵، مؤلفین: دکتر حسین ررمجو، احمد احمدی بیرجندی و دیگران. چاپ و سال انتشار: اول؟ ، آخر ۱۳۷۳. در درس چهارم با عنوان «شهید و شهادت» در صفحات ۱۳-۱۵ مطالبی از کتاب شهادت دکتر شریعتی نقل شده است: «… شهید به معنای شاهد، ناظر و گواه راستین است و…» و در پایان درس نیز عبارت شادروان علی شریعتی ذکر شده است. در انتهای کتاب نیز در قسمت فهرست منابع در ردیف شماره ۹ آمده است: شهادت از دکتر علی شریعتی.^۱

۲ـ ادبیات فارسی(۲): ‌ سال دوم متوسطه نظام جدید آموزشی؛ شاخه نظری، فنی و حرفه ای و کاردانش، کد ۱/۲۲۰، مؤلفین: دکتر حسین داوودی، دکتر حسن ذوالفقاری، دکتر منصور رستگار فسایی و دیگران؛ چاپ و سال انتشار: هجدهم (آخر)۱۳۹۴ . در فصل هشتم (سفرنامه، حسب الحال و زندگی) درس بیست و دوم با عنوان طرحی از یک زندگی، در صفحات ۱۷۳تا ۱۷۰ چنین آمده است: طرحی از یک زندگی؛ آنچه می‌خوانید بخش‌های برگزیده‌ای از مقدمه و فصل چهارم کتاب «طرحی از یک زندگی» از پوران شریعت رضوی است. او در این کتاب به شرح زندگی و افکار همسر خویش، دکتر علی شریعتی متفکر و نویسنده معاصر (۱۳۵۶ـ ۱۳۱۲) پرداخته است. «… سال‌های ۴۸ـ ۴۵ سال‌های نسبتاً آرامی برای خانواده ما بود و کلاس‌های درسش و خانواده. تقریباً تنها سال‌هایی بود که اوقاتش را با ما می‌گذراند و … خلاصه اینکه علی عارف مسلکی درونگرا و روشنفکری متعهد و مبارز و … ». در قسمت بالای صفحه ۱۶۳ تصویری کوچک و سیاه سفید از دکتر نقش بسته است که همان تصویر روی جلد کتاب «طرحی از یک زندگی» می‌باشد. در صفحه ۱۶۷ نیز در داخل یک کادر نیم صفحه‌ای صورتی رنگ، قسمت‌های از کتاب کویر ذکر شده است.« یک شهید را نمی‌بینی چه شیرین و چه آرام می‌میرد برای آنان که به روزمرگی خو کرده‌اند و…» در صفحه ۱۶۹ در قسمت خودآزمایی چند سؤال درج شده است که سوال های ششم و هفتم مربوط به شریعتی است: ۶ـ چند اثر دیگر از نویسنده «کویر» را نام ببرید. ۷ـ چند جمله زیبا از نوشته های دکتر شریعتی را به کلاس بیاورید و بخوانید. در پایان کتاب در قسمت منابع و مآخذ آمده است: طرحی از یک زندگی، دکتر پوران شریعت رضوی، تهران انتشارات چاپخش،۱۳۷۴.

۳ـ ادبیات فارسی(۳): سال سوم متوسطه نظام جدید آموزشی، شاخه نظری، فنی و حرفه‌ای و کاردانش؛ کد: ۲/۲۴۹، مؤلفین: اصغر ارشاد سرابی، حسین داوودی و دیگران، چاپ و سال انتشار: هجدهم،۱۳۹۵. در فصل ششم (ادبیات انقلاب اسلامی) در صفحه ۱۰۵ با عنوان «درآمدی بر ادبیات انقلاب اسلامی»، در مورد درون‌مایه سروده ها و نوشته های انقلاب اسلامی هفت ویژگی ذکر شده است که مورد شماره ۴ آن چنین است: « طرح اسوه‌های تاریخی مؤثر بر تاریخ اسلام مانند ابوذر، سلمان، مالک‌اشتر و چهره‌های مبارز و متفکر معاصر به ویژه حضرت امام خمینی(ره)، شهید مطهری، دکتر شریعتی، میرزا کوچک‌خان و…». در انتهای کتاب، در صفحه ۲۱۲ در قسمت اعلام چنین آمده است: شریعتی، علی (۱۳۵۶-۱۳۱۲): متفکر انقلابی معاصر. وی فرزند استاد محمد تقی شریعتی بود. در مزینان سبزوار متولد شد. تحصیلات خود را در دانشگاه مشهد به پایان رساند و برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت. در رشته جامعه‌شناسی و تاریه ادیان به دریافت درجه دکترا نائل شد. از کتاب‌های او: فاطمه فاطمه است، کویر و هبوط را می‌توان نام برد.

۴ـ زبان و ادبیات فارسی، عمومی(۱و۲): دوره پیش دانشگاهی، درس مشترک کلیه رشته‌ها؛ کد:۱/۲۸۳، مؤلفین: دکتر محمدرضا سنگری، دکتر حسن ذوالفقاری و دیگران، چاپ و سال انتشار: بیست و دوم، ۱۳۹۵. در فصل پنجم( درآمدی به توصیف و تصویرگری) در درس نوزدهم با عنوان «شب کویر» صفحات ۹۵-۱۰۰ قسمت‌هایی از کتاب کویر (از صفحه ۲۷۹) ذکر شده است: «آن چه در کویر می‌روید گز و تاق است. این درختان بی باک و صبور و…».

در انتهای کتاب در قسمت منابع و مآخذ آمده است : کویر، دکتر علی شریعتی، شرکت سهامی انتشار، تهران،۱۳۴۸.

۵ـ تاریخ معاصر ایران:  سال چهارم دبیرستان، دوره متوسطه نظام قدیم آموزشی؛ رشته ادبیات و علوم انسانی، کد:۲۵۳ ،مؤلفین: گروه تاریخ دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی. در این کتاب در درس هفدهم، پس از تفکیک مبارزات ملت ایران علیه رژیم پهلوی به سه گونه سیاسی، فرهنگی و مسلحانه، در قسمت مبارزات فرهنگی (صفحه ۱۷۲و ۱۷۳) در مورد شریعتی چنین آمده است:«…سربازان این جبهه فرهنگی عموماً روحانیون و گویندگان و نویسندگان و آموزگاران و دبیران مسلمان بودند که توده مردم را در مساجد و حسینیه ها و مدارس و دانشگاه‌ها از طریق سخنرانی و موعظه و ذکر حقایق امام حسین (علیه‌السلام) و نیز از طریق کتاب و مقاله آگاه می‌کردند.

از جمله باید از دکتر علی شریعتی یاد کرد سخنرانی‌ها و کتاب‌های او که عمدتاً به مباحث اجتماعی اسلام مربوط می‌شد و در حسینیه ارشاد در تهران عرضه می‌گشت از آنجا که به زبان مناسب جوانان و دانشجویان بیان می‌شد، مورد استقبال قرار می‌گرفت».

۶ـ تاریخ ایران (۲)؛ ایران در دوران معاصر: سال سوم آموزش متوسطه نظام جدید، شاخه‌های نظری، فنی حرفه‌ای و کاردانش؛ کد: ۳/۲۳۵، مؤلفین: عمادالدین باقی، نصرا … صالحی و جواد عباسی، نوبت چاپ و سال انتشار: اول و آخر: ۱۳۷۸. در این کتاب در درس سیزدهم یعنی «آغاز جنبش اسلامی به رهبری امام خمینی(ره)»، در صفحه ۲۰۶ پس از تفکیک مبارزات ملت ایران علیه رژیم پهلوی به سه گونه سیاسی، عقیدتی و مسلحانه، در قسمت مبارزات اعتقادی در مورد شریعتی چنین آمده است: «… مفسران اسلامی مانند دکتر علی شریعتی و استاد مطهری با نوشته‌ها و سخنرانی‌های خود به گسترش این اندیشه [مبارزه عقیدتی] یاری رساندند… دکتر شریعتی تفسیر جدیدی از ابعاد اجتماعی و سیاسی اسلام ارائه می‌کرد که شور و جاذبه فراوانی را در نسل جوان به ویژه دانشگاهیان برمی‌انگیخت. استقبال بی‌نظیر جوانان و دانشگاهیان از سخنرانی‌های دکتر شریعتی در حسینیه ارشاد، آن را به پایگاه آگاهی و مبارزه علیه حکومت تبدیل کرده بود. سرانجام نیز ساواک با حمله به حسینیه ارشاد از ادامه این فعالیت‌ها جلوگیری کرد.«در صفحه ۲۰۷ تصویری سیاه و سفید از دکتر شریعتی با لباس زندان منقش به شماره ۳۱۱ درج شده است. در درس چهاردهم، در صفحه ۲۱۳ مطلبی در مورد درگذشت او ذکر شده است: «… در ۳۰ خرداد ۱۳۵۶ خبر درگذشت ناگهانی دکتر علی شریعتی و انتشار این مسئله که او توسط ساواک از بین رفته است، هیجان گسترده‌ای را در میان مردم ایجاد کرد. برگزاری اجتماعات اعتراض‌آمیز به بهانه ترحیم دکتر شریعتی از تهران به سایر شهرها کشیده شد. گسترش اندیشه‌های شریعتی و محبوبیت او در میان جوانان و دانشگاهیان انگیزه مبارزه وسیع‌تر علیه حکومت را در آنان تقویت کرد.»

۷ـ تاریخ ایران و جهان (۲)؛ سال سوم متوسطه؛ یک جلدی؛ نظام جدید آموزشی؛ شاخه نظری (رشته ادبیات و علوم انسانی)، کد: ۳/۲۷۱. مؤلفین: بخش عمومی: محمدعلی علوی‌کیا و سیروس غفاریان؛ بخش ایران: گروه تاریخ دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی، چاپ و سال انتشار: دوم، ۱۳۸۱. در این کتاب در صفحه ۲۵۷ پس از تفکیک مبارزات ملت ایران علیه رژیم پهلوی به سه گونه سیاسی، فرهنگی و مسلحانه، در قسمت مبارزات فرهنگی در مورد دکتر شریعتی چنین آمده است: «… سربازان این جبهه فرهنگی عموماً روحانیون و گویندگان و نویسندگان و آموزگاران و دبیران مسلمان بودند که توده مردم را در مساجد و حسینیه‌ها و مدارس و دانشگاه‌ها از طریق سخنرانی و موعظه و ذکر حقایق امام حسین ـ علیه‌السلام ـ و نیز از طریق کتاب و مقاله آگاه می‌کردند. افرادی چون علامه طباطبایی، شهید مطهری، شهید بهشتی، شهید باهنر و دکتر شریعتی از فعالان عرصه مبارزه فرهنگی در این سال‌ها بودند.»

۸ ـ تاریخ ایران و جهان (۲)؛ دو جلد در یک مجلد، سال سوم متوسطه، نظام جدید آموزشی؛ شاخه نظری (رشته ادبیات و علوم انسانی)، کد: ۳/۲۷۱، مؤلفین: گروه تاریخ دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی، چاپ و سال انتشار: شانزدهم، ۱۳۹۵. این کتاب صورت ترکیب شده  دو جلد در یک مجلد کتاب پیشین (ردیف شماره۷) است که همان مطالب مرتبط با شریعتی در این کتاب در صفحه ۲۱۴ آمده است. خلاصه مطالب صفحات پیشین (سه شاخه مبارزاتی) نیز در نموداری در صفحه ۲۱۷ ذکر شده است. در بازنگری اخیر کتاب فوق برخی تغییرات ایجاد شده است: مثلاً در شناسنامه کتاب آمده است: مؤلفین: درس ۱تا ۷: محمدعلی علوی‌کیا، درس ۸ تا ۱۱: سیروس غفاریان، درس ۱۲ تا ۱۹: گروه تاریخ دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی، درس ۲۰ تا ۲۶: دکتر غلام‌علی حدادعادل. در مورد مطلب مبارزات فرهنگی در صفحه ۲۲۶، به جای عبارت «سربازان» عبارت «شخصیت‌های اصلی» ذکر شده و در ردیف گروه‌های مبارز، «استادان دانشگاه»، و اسامی «مرحوم طالقانی»، «شهید مفتح» نیز اضافه شده است. در صفحه ۲۲۱ نیز در مطلبی با عنوان «مرگ مشکوک دو چهره محبوب» اضافه شده است.

۹ـ تاریخ معاصر ایران؛  سال سوم متوسطه، نظام جدید آموزشی، کلیه رشته‌ها (به استثنای رشته‌های ادبیات و علوم انسانی و علوم و معارف اسلامی)، کد: ۲۵۳، مؤلفین: درس ۱تا ۷: دکتر جواد عباسی، دکتر نصرا… صالحی و مسعود جوادیان، درس ۸ تا ۱۵: دکتر غلام‌علی حدادعادل، چاپ و سال انتشار (اول، ۱۳۸۳، آزمایشی) آخر، ۱۳۸۵. در این کتاب در درس یازدهم، در صفحه ۱۲۵ همان کتابمطالب کتب شماره ۷و ۸ آمده است: «… سربازان این جبهه فرهنگی … و دکتر شریعتی از جمله فعالان عرصه مبارزه فرهنگی در این سال‌ها بودند.» در درس دوازدهم، در صفحه ۱۳۱، ذیل عنوان «مرگ مشکوک دو چهره محبوب» آمده است: «… در بیست و نهم خرداد ۱۳۵۶ خبر غیر منتظره مرگ دکتر علی شریعتی،هیجانی در محافل سیاسی و مذهبی ایجاد کرد. دکتر شریعتی که سخنرانی‌های انقلابی و نگارش مقالات و کتاب‌های متعدد در بیداری و آگاهی‌بخشی جوانان و آشنا کردن آنان با معارف اسلامی نقش چشم‌گیری داشت، در پی تحمل زندان و لطمه‌های روحی روانی بسیاری که رژیم پهلوی بر او وارد آورده بود، محرومیت از تدریس، تألیف و سخنرانی، تصمیم به خروج از کشور گرفت؛ اما به فاصله کوتاهی جسد او در محل اقامتش در لندن یافت شد. با مرگ دکتر شریعتی یاد و نامش بیش از پیش بر زبان‌ها افتاد و آثارش در داخل و خارج از کشور انتشار گسترده‌ای یافت.» در همان صفحه تصویری سیاه و سفید از دکتر شریعتی ـ که جهت سخنرانی پشت تریبون قرار گرفته است ـ نقش بسته است.

۱۰ـ تاریخ معاصر ایران: سال سوم متوسطه، نظام جدید آموزشی، کلیه رشته‌ها (به استثنای رشته‌های ادبیات و علوم انسانی، علوم و معارف اسلامی)، کد: ۲/۲۵۳، مؤلفین دکتر علی‌اکبر ولایتی، جلیل عرفان‌منش، غلامرضا میرزایی و یعقوب توکلی، چاپ و سال انتشار (اول و آزمایشی: ۱۳۵۸)، یازدهم: ۱۳۹۵. در این کتاب که در درس نوزدهم (تحولات ایران پس از تبعید امام خمینی)، در صفحات ۱۴۴ـ ۱۴۳ آمده است «…. در این زمان اندیشمندان و روشنفکران دانشگاهی و حوزوی، در برابر مسخ فرهنگ و ارزش‌های جامعه ایرانی برای احیای هویت دینی و بازگشت به خویشتن تلاش‌های فرهنگی گسترده‌ای کردند. در این باره می‌توان به نقش شخصیت‌هایی چون علامه طباطبایی، شهید مطهری، دکتر بهشتی، آیت‌ا … خامنه‌ای، آیت‌ا… طالقانی، آیت‌ا… رفسنجانی، آیت‌ا…. مکارم شیرازی، دکتر باهنر، مهندس بازرگان، جلال آل‌احمد، دکتر شریعتی، دکتر مفتح، علامه جعفری و علامه امینی (صاحب الغدیر) اشاره کرد.» در همین کتاب در صفحه ۱۴۵ در داخل کادر زرد رنگی تحت عنوان «برگی از تاریخ»، زندگی‌نامه دکتر شریعتی همراه با تصویری کوچک و سیاه و سفید درج شده است. در این زندگی‌نامه آمدهخ است: «علی شریعتی در سال ۱۳۱۲ شمسی در روستای مزینان، از توابع سبزوار متولد شد. تحصیلات ابتدایی را نزد پدر خود محمدتقی شریعتی و دوره متوسطه را در دبیرستان‌های مشهد طی کرد و به دانشسرای تربیت معلم راه یافت. در سال ۱۳۳۲ در رشته ادبیات فارسی از دانشگاه مشهد فارغ‌التحصیل شد؛ و در سال ۱۳۴۳ از دانشگاه سوربن فرانسه در رشته زبان‌شناسی تطبیقی دکترا گرفت؛ و در همان سال به ایران بازگشت. شریعتی که فعالیت‌های سیاسی خود را در سال‌های پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ با عضویت شاخه‌ای از «نهضت مقاومت ملی» آغاز کرده بود، پس از بازگشت به ایران به عنوان استاد جامعه‌شناسی، فلسفه و معارف اسلامی در دانشگاه مشهد به تدریس پرداخت؛ اما پس از مدتی از تدریس در دانشگاه ممنوع شد؛ وی توسط استاد مطهری به تهران دعوت شد و در حسینیه ارشاد با ایراد سخنرانی‌های پرشور به فعالیت خود ادامه داد. سرانجام، ساواک، حسینیه ارشاد را تعطیل کرد و دکتر شریعتی را دستگیر نمود و به زندان انداخت. پس از آزادی از زندان و تعطیلی حسینیه ارشاد به خارج از کشور عزیمت کرد و سرانجام در ۲۹ خرداد ۱۳۵۶ به طرز مشکوکی در لندن از دنیا رفت. سخنرانی‌ها و نوشته‌های او در رابطه با اسلام و تشیع مورد استقبال قشر تحصیل‌کرده قرار گرفت و نقش مهمی در رویکرد جوانان به تفکر اسلامی داشت. هرچند که برخی از دیدگاه‌های او مورد انتقاد اصولی بعضی از متفکران و صاحب‌نظران قرار گرفت.

۱۱ـ دین و زندگی؛ سال دهم (اول متوسطه)، درس مشترک کلیه رشته‌ها، کد کتاب: ۱۱۰۲۰۴، مؤلفین: دکتر محمدمهدی اعتصامی، یاسین شکرانی، نوبت چاپ و سال انتشار: اول، ۱۳۹۵. در این کتاب در انتهای کتاب در بخش ضمائم کتاب با عنوان کتاب‌شناسی، تعدادی کتب که مطالب‌شان مرتبط با محتویات دروس دوازده‌گانه کتاب است، ذکر شده است.در جدول مربوطه در صفحه ۱۴۱ در ردیف ۴۶ آمده است: مجموعه آثار (جلد۲۱ـ زن)، مؤلف دکتر علی شریعتی، مرتبط با موضوع عفاف و حجاب، مرتبط با محتوای دروس۱۱و ۱۲، مخاطب: دانش‌آموز و معلم.

۱۲ـ معارف اسلامی؛ دین و زندگی؛ دوره پیش دانشگاهی، دروس مشترک کلیه رشته‌ها، کد کتاب: ۱/۲۸۵، مؤلفین: دکتر محمدمهدی اعتصامی، حجة‌الاسلام دکتر حسین سوزنچی، نوبت چاپ و سال انتشار: یازدهم، ۱۳۹۵.  در این کتاب در درس هشتم (عصر شکوفایی) مطلبی ـ راجع به مخالفت ابوحنیفه رئیس مذهب حنفی و مالک رئیس مذهب مالکی با حکومت‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس ـ در حدود شش سطر (یک پاراگراف) از جلد ۱۹ مجموعه آثار شریعتی، صفحه ۱۱۳ نقل شده است. در صفحه ۱۴۳و ۱۴۴ نیز مطالبی ـ راجع به تأثیرگذاری فرهنگ و تمدن اسلامی بر فرهنگ و تمدن اروپائیان ـ در حدود پانزده سطر (سه پاراگراف) از جلد ۳۱ مجموعه آثار شریعتی (ویژگی‌های قرون جدید)، صفحه ۱۱۲و۱۱۱ نقل شده است. در انتهای کتاب نیز در بخشی با عنوان کتاب‌نامه، در مقابل منبع شماره ۷۸ آمده است: ویژگی‌های قرون جدید (مجموعه آثار ج۳۱)، علی شریعتی، نشر چاپخش.

۱۳ـ جامعه‌شناسی؛ سال سوم متوسطه، نظام قدیم آموزشی، رشته ادبیات و علوم انسانی؛ کد: ۲۸۱، مؤلف: سیدعلی‌محمد تقوی، چاپ و سال انتشار: اول؟، آخر: ۱۳۷۵. در این کتاب در صفحه۷۶ در پاورقی شماره ۲برای توضیح بیشتر در مورد تمدن و تجدد نوشته شده است: برای اطلاع بیش‌تر از این بحث رجوع شود به «تمدن و تجدد» اثر شهید علی شریعتی. در صفحه ۷۸ در مورد ظهور تمدن اسلام در مکه و همزمانی آن با دو تمدن روم و سامانی، در پاورقی ارجاع شده است به شریعتی، علی؛ مجموعه آثار ۲۰، صفحات ۹۶و ۹۷. در ادامه بحث در صفحات بعد عناوینی ذکر شده است نظیر: چرا و چگونه غرب تجدد را به نام تمدن رواج داد؟ (ص۷۸) چرا غرب تجدد را به نام تمدن القاء کرد؟ (ص۷۹) چگونه تمدن را به نام تجدد رواج دادند؟ (ص۹۷) برای تکمیل توضیحات مربوط به تمدن و تجدد در پاورقی صفحه ۸۰ آمده است: تلخیص از مجموعه آثار علی شریعتی جلد۲۰، صفحات ۳۲۰و۳۲۳، جلد ۳۱صفحات       ۳۵۹ تا ۳۸۸. در صفحه ۸۲ در رابطه میان کاتولیک و آخرت‌گرایی و نیز پروتستان و دنیاگرایی، نظریه «ماکس وبر» جامعه‌شناس شهیر آلمانی ذکر شده است که در پاورقی همان صفحه ارجاع داده شده است به: شریعتی، علی؛ مجموعه آثار شماره ۳۱، صفحات ۳۶ تا ۳۸.

۱۴ـ جامعه‌شناسی؛ سال چهارم متوسطه، نظام قدیم آموزشی، رشته ادبیات و علوم انسانی، کد: ۳۰۰، مؤلفین: سیدعلی محمد حاضری و غلام‌علی حدادعادل، چاپ و سال انتشار: اول؟، آخر: ۱۳۷۶. در این کتاب در پاورقی صفحه ۲۸ مطلبی این چنین راجع به دکتر شریعتی آمده است: «… شهید علی شریعتی در مورد همنوایی شرق و غرب در تفسیر حوادثی از نوع حوادث مربوط به انقلاب اسلامی، در مرداد ماه سال ۱۳۴۲ در نشریه ایران آزاد [ارگان نهضت آزادی ایران در خارج از کشور] مطلبی دارد که امروز آن سخن به خوبی ثابت شده است. او می‌گوید: «امروز هر نهضتی که در کشورهای اسیر به پا خیزد، فرمول تفسیر آن این است: اکر منافع آمریکا را تهدید کند، دستاورد کمونیزم است و اگر به کمونیست‌ها بتازد، ساخته آمریکاست و اگر به هر دو تاخت، موجی است که از انگلستان یا فرانسه برانگیخته و اگر به آمریکا و شوروی و انگلستان و فرانسه همه یک جا حمله برد، آن وقت است که نهضت فاشیست است و مرتجع و در این هنگام از «تاس» همان نغمه را می‌شنویم که از «بی‌بی‌سی» و در  «اومانیته» همان را می‌خوانیم که در «تایمز»؛ آن وقت همه بر مرگ آزادی و دموکراسی اشک می‌ریزند.»

۱۵ـ علوم اجتماعی (جامعه‌شناسی نظام جهانی)؛ نظام جدید آموزشی، دوره پیش دانشگاهی، رشته ادبیات و علوم انسانی، کد: ۱/۳۰۰، مؤلف: دکتر احمد رجب‌زاده، چاپ و سال انتشار: اول: ۱۳۷۶، در فصل آخر، در صفحه ۱۱۴ آمده است: جامعه ما در دهه‌های قبل از انقلاب اسلامی دچار این وضع [از خودبیگانگی] شده بود تا این که اندیشمندانو مصلحانی چون دکتر علی شریعتی، استاد مرتضی مطهری و به ویژه امام خمینی(ره) با شعار «بازگشت به خویشتن» جامعه از خود بیگانه ما را بیدار کردند و با احیاء فرهنگ اسلامی و ایرانی با غربزدگی مقابله کردند. در پاورقی صفحه ۱۱۴ آمده است: «بازگشت به خویشتن» به مفهوم بازگرداندن جامعه و فرد به هویت واقعی خود است. برای رهایی از حالت «از خودبیگانگی» فرد یا جامعه از خود بیگانه، باید هویت واقعی خویش را باور کند و توهم خود دروغینش از بین برود. در جهان اسلام افرادی چون اقبال لاهوری، سیدجمال‌الدین اسدآبادی، و در جامعه ما شخصیت‌هایی چون جلال‌ آل‌احمد، دکتر علی شریعتی، استاد مطهری و به ویژه امام خمینی(ره) تلاش کردند تا با بازشناسی هویت واقعی جوامع اسلامی ـ که هویتی دینی و اسلامی است ـ آن‌ها را از توهم خودِ دروغینِ مشتبه به غرب بیرون آوردند و به آنچه خود دارند معتقد سازند. این کتاب برای آخرین بار در سال تحصیلی ۸۶ ـ ۱۳۸۵ تدریس شد و جای خود را به کتاب دیگری داد.

۱۶ـ جامعه‌شناسی (۲)؛  سال سوم متوسطه، رشته ادبیات و علوم انسانی، کد: ۲ـ ۱/ ۲۸۱، مؤلف: حمید پارسانیا، چاپ ششم: ۱۳۹۵. در صفحه ۷۰ این کتاب امده است «متفکرین ایرانی از دهه ۳۰ به بعد آثاری را در نقد رویکرد تقلیدی به فرهنگ غرب و هویت‌های کاذبی که از این طریق ساخته می‌شد، آثاری با عناوینی نظیر غربزدگی، بازگشت به خویشتن پدید آوردند.» در کادری با عنوان «تحقیق کنید» درباره کتاب‌های غربزدگی، بازگشت به خویشتن، خدمات متقابل اسلام و ایران و فطرت و نویسندگان آن‌ها تحقیق کنید. در صفحه ۹۰ در قسمت منابع (منبع شماره ۱۲) آمده است: شریعتی، علی (۱۳۸۷). بازگشت به خویشتن، تهران، نشر قومس و بنیاد فرهنگی دکتر شریعتی.

۱۷ـ جامعه‌شناسی (۱)؛ پایه دهم، (سال اول متوسطه)، رشته ادبیات و علوم انسانی، کد: ۱۱۰۲۲۰، مؤلف: حمید پارسانیا و همکاران، چاپ اول: ۱۳۹۵. مطالب مرتبط با شریعتی در این کتاب همان است که در کتاب شماره ۱۶ آمد. ضمن اینکه در قسمت پایین صفحه ۹۶ تصاویری کوچک از کتاب‌های غربزدگی، بازگشت به خویشتن، خدمات متقابل اسلام و ایران درج شده است و در قسمت بالای صفحه ۹۷ همان مطالب کتاب شماره ۱۶ آمده است. در صفحه ۱۱۱ در قسمت منابع (منبع شماره ۱۲) آمده است: شریعتی، علی (۱۳۸۷). بازگشت به خویشتن، تهران، نشر قومس.

بهره سخن

از میان خیل عظیم کتاب‌هایی که با عنوان تاریخ، ادبیات فارسی، علوم اجتماعی، دینی و معارف اسلامی در مقاطع سه گانه تحصیلی در مدارس ایران تدریس می‌شود، برخی در حد چند کلمه و برخی نیز در حد چند صفحه به ذکر نام و اندیشه شریعتی پرداخته‌اند. در این میان باید گفت که در کتب درسی مقطع ابتدایی نمی‌توان ردپایی از نام و اندیشه شریعتی یافت. در مقطع متوسطه اول (راهنمایی سابق) نیز تا قبل از سال ۱۳۷۹ نامی از دکتر شریعتی در کتب درسی دیده نمی‌شد؛ اما در این سال با تغییراتی که در کتب درسی ایجاد شد، نام و اندیشه شریعتی وارد حوزه درسی دوره راهنمایی تحصیلی (کتاب تاریخ) شد و در سال ۱۳۸۶ نیز وارد کتاب فارسی شد.

از میان مقاطع سه گانه تحصیلی، بیشترین توجه به شریعتی، در دوره متوسطه دوم شده است. بر طبق احصاء نگارنده در این مقطع تحصیلی در هفده کتاب، از شریعتی سخن به میان آمده است. برخی از این کتب مربوط به دوره متوسطه نظام قدیم آموزشی بوده است که از سال تحصیلی ۷۷ ـ ۱۳۷۶ به بعد (آخرین سال حیات نظام قدیم آموزش متوسطه) دیگر مورد استفاده و تدریس قرار نگرفته‌اند. در مجموع با بررسی نوزده کتابی که به نام و اندیشه دکتر علی شریعتی اشاره کرده‌اند، می‌توان چند نکته را بیان کرد:

۱ـ در کتب ادبیات فارسی، علاوه بر معرفی اختصاری زندگی‌نامه او، جنبه‌هایی زیبایی‌شناسی ادبی و نثر منحصر به‌فرد وی نیز ذکر شده است که بعضاً چندین صفحه را نیز به خود اختصاص داده است.

۲ـ در کتب تاریخ، در ۸ مورد نام یا زندگی‌نامه یا شخصیت مبارزاتی و اندیشمندانه او مطرح شده است و همانطور که بررسی شد، غالباً دارای مطالبی مشابه و تکراری می‌باشد به طوری که کتاب شماره۶ و ۹و ۱۰بیشترین مطلب و کتاب شماره ۷ کمترین مطلب را راجع به او بیان کرده‌اند.

۳ـ در کتاب معارف اسلامی برخی افکار و اندیشه‌ها و دیدگاه‌های وی، به شکل مجمل ذکر شده است.

۴ـ در کتب جامعه‌شناسی (در دو مورد یعنی کتب شماره ۱۳و ۱۲) برخی از افکار و اندیشه‌ها و نظرات وی، ولو به مختصر ذکر شده و در کتاب دیگر (کتب شماره ۱۶و ۱۷)، فقط نامی از وی به میان آمده است. از میان کتاب‌هایی که در این باره مورد پژوهش قرار گرفتند، کتب شماره ۱۳و ۱۴ برای دکتر شریعتی، عنوان «شهید» را به کار برده‌اند.

نکته دیگر را که می‌توان در مورد کتب علوم اجتماعی رایج در مدارس ایران بیان کرد این است که در حال حاضر با این که کتب ۱ـجامعه‌شناسی (۱)  سال دهم ادبیات و علوم انسانی و علوم و معارف اسلامی؛ ۲ـ جامعه‌شناسی (۲)  سال سوم رشته ادبیات و علوم انسانی و علوم و معارف اسلامی ۳ـ علوم اجتماعی (جامعه‌شناسی نظام جهانی) سال چهارم (دوره پیش دانشگاهی سابق) رشته ادبیات و علوم انسانی به عنوان علوم اجتماعی در مدارس کشور تدریس می‌شوند، به جز کتاب جامعه‌شناسی (۲) آنهم به صورت خیلی ناچیز، هیچ کدام اشاره‌ای به نام و اندیشه شریعتی نکرده‌اند. با توجه به این که شریعتی از جمله چهره‌های بزرگ و صاحب‌نظر کشورمان در حوزه «جامعه‌شناسی» است، به نظر می‌رسد که در کتب علوم اجتماعی فوق، بیش از این می‌توان از نظرات شریعتی استفاده کرد.

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : دسامبر 8, 2020 1332 بازدید