اندیشه شریعتی، آیا باید عطایش را به لقایش بخشید؟

حمزه نوذری

منبع: روزنامه شرق (شماره ۴۵۷۶)

تاریخ: ۲۴ خرداد ۱۴۰۲

آیا از دیدگاه های شریعتی می توان برای بهتر کردن وضعیت امروز استفاده کنیم؟ آیا دیدگاه های شریعتی را فقط از منظر تاریخی باید مهم دانست یا مسائل و دغدغه های نظری و فکری او، مسائل امروز هم به شمار می آید؟ یا باید چنین تفکری را کنار گذاشت و از دست آن خلاص شد؟ نه مانند آن جامعه شناسی که شریعتی را روشنفکر و جامعه شناس بی بدیلی معرفی می کند که منظومه فکری وی دارای مفاهیم نوآور و بی نظیر برای فهم و سامان دهی جامعه نوین است و بازگشت به تفکرات او را دوای درد جامعه ایران می داند و نه همچون جوان دیروز و میانسال امروزی که فکر می کند دیدگاه شریعتی برای گذار از جامعه قدیم و گام گذاشتن در جامعه نو، فریبی بیش نبود، بلکه با کنارگذاشتن مضامینی که تداعی امر اخلاقی می کند، وظیفه ای در قبال تفکرات او بر دوش ما ست که همان روشن کردن برخی وجوه و بررسی انتقادی تفکرات وی است. کسانی هستند که خود را وابسته به تفکرات شریعتی می دانستند و امروز خود را برای داشتن چنین اعتقادی مقصر می شمارند و کسانی هم هنوز هستند که تفکر و اندیشه شریعتی را برای توضیح، تبیین و سامان دهی جامعه فعلی راهگشا می دانند.

دیگرانی هم وجود دارند که مهر تاریخی بر اندیشه وی می زنند و معتقدند آثار وی فقط از جنبه تاریخی اهمیت دارد و بس. مشخص است که در این نوشتار نمی توان به تمام وجوه تفکرات شریعتی، به ویژه شرایط اجتماعی که تفکر وی را شکل داده است، پرداخت. در اینجا به چند ایراد عمده در تفکرات او بسنده می کنم و بحث های مفصل را به نوشتار یا سخنان دیگری موکول می کنم. آنچه مدنظر این نوشته است، نه نفرین شریعتی و نه تقدیس و بزرگداشت تفکرات وی، بلکه بیان ایرادهای عمده ای است که در اندیشه هایش وجود دارد. این ایرادها را در چند نکته می توان خلاصه کرد: 1- بسیاری از موضوعات، مسائل و تجربیات متعدد در جامعه ایران را به خاموشی کشاند و نادیده گرفت. 2- نوعی رمانتیک کردن افراد و رخدادها (واقعیت ها) و استفاده از نوعی پیش گویی نظم آینده که دارای اجبار و الزام بود. 3- بر مواردی تاکید می کند که اضمحلال انسان واقعی است. انسان در سیطره ایدئولوژی مدنظر وی، فاقد اختیار و آزادی عمل است و در نهایت در نظم متعالی مدنظرش حل می شود. 4- اندیشه وی جز نوسان همیشگی بین مدیریت ایدئولوژی حاکم بر جامعه و زندگی مادی و اقتصادی افراد نیست و پروژه وی برای آینده، مبهم و تناقض آمیز بود. هرچند شریعتی در توضیح نظم موجود زمانه و تغییرات جامعه از مفاهیمی مانند استبداد، استثمار و استحمار نام می برد، اما در بدیلی که پیشنهاد می کند، چگونگی غلبه بر آنها نشان داده نمی شود.انسان زدایی و اضمحلال انسان واقعی و زندگی روزمره و ماتریالیستی در آثار شریعتی برجسته است که ریشه در اجبارها و اهدافی دارد که از بالا به افراد در نظم متعالی شریعتی تحمیل می شود. آن قدر وی به کمال جامعه می اندیشید که معتقد بود برای هدایت جامعه، خواست و مخالفت مردم چندان اهمیت ندارد. به طور کلی در اندیشه او، فرد در خدمت ایدئولوژی است. اتوپیایی که شریعتی تصور می کرد و قرار بود با قوانین سرمایه داری به مقابله برخیزد، بدون آنکه قوانین دیگری را جایگزین آن کند، چشم انداز واقعی برای پشت سر گذاشتن آن ایجاد نکرد. ایدئولوژی شریعتی از شیوه های تفکری که گمان می برد نقاد آنها ست حقیقتا گسسته بود و منظومه مدنظر او که جامعه را سامان می داد، دگماتیک و غیرانتقادی بود. در منظومه فکری شریعتی روابط و مناسبات اجتماعی بر پایه گزاره های از پیش تعیین شده و خوشبینانه قرار داشت و انواع و اقسام روابط سلطه و استثمار در مناسبات اجتماعی و اقتصادی را در تاریکی فرو برد و نتوانست به آنها بیندیشد. دغدغه نظم و جامعه متعالی مدنظر او جایی برای اندیشیدن به مناسبات و روابط قدرت و سلطه که در جامعه پراکنده است، باقی نگذاشت. به عبارتی، اندیشه وی بازتولید بسیاری از روابط و مناسبات اجتماعی استثماری است که سعی کرد آنها را افشا کند. در آثار شریعتی یک مرجع و یاری دهنده علیه شریعتی وجود دارد و بررسی دقیق متون وی مانع از این می شود که تفکراتش به مثابه پروژه رهایی بخش یا توضیح دهنده تغییرات در مناسبات و روابط اجتماعی در نظر گرفته شود. در نهایت اینکه آثار شریعتی بدون اینکه امتیاز ویژه ای به آن داد باید مورد بررسی انتقادی قرار گیرد. مواجهه انتقادی با روشنفکرانی که برای ما از حماسه های بزرگ و عدالت باوری تام و تمام و وعده دادن آینده تابناک می گویند، ضرورت دارد. به نظر می رسد قبل از تفکر و تصویر سازی کلیتی منحصربه فرد (مانند آنچه شریعتی به آن معتقد بود) باید به تغییرات کیفی در مناسبات و روابط اجتماعی بر اساس تکثر و تنوع جامعه ایران بیندیشیم.

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : ژوئن 20, 2023 344 بازدید