نقد و بررسی کتاب «نهضت امام حسین و قیام کربلا»؛ آرمان ذاکری ( کتابشناسی انتقادی جامعه شناسی تشیع – ۱۳۹۶)
نقد و بررسی کتاب «نهضت امام حسین و قیام کربلا»[1] اثر غلامحسین زرگرینژاد
آرمان ذاکری
منبع: کتاب شناسی انتقادی جامعه شناسی تشیع
«رسالت شهادت برای افشای بیداد و بیدادگری»(زرگرینژاد، 1391 : 186[2]) جانمایهی اصلی «نهضت امام حسین و قیام کربلا» از دیدگاه غلامحسین زرگری نژاد است. قیامی که شهادت امام حسین در آن «پایان یک تراژدی و آغاز خروش یک خشم بود، خشمی که با الهام از خون امام حسین(ع)، در بستر تاریخ تشیع قوت گرفت و همواره بر کنگرهی بیدادگران تاریخ فروبارید. امام در کربلا به معراج عشق رفت و در تاریخ تشیع خود الگوی عاشقانه راه وحدانیت و عدالت شد.»(همان : 1391)
کتاب «نهضت امام حسین و قیام کربلا»در سال 1383 توسط انتشارات سمت به چاپ رسید و در همان سال عنوان «کتاب برگزیدهی سال» را از آن خود کرد. این اثر در قالب یک درآمد، «نقد و بررسی منابع و مآخذ تاریخ کربلا» و پس از آن هفت بخش اصلی تنظیم شده است.[3] دکتر غلامحسین زرگرینژاد، استاد تاریخ دانشگاه تهران(متولد 1329)، صاحب آثار و پژوهشها و مقالات فراوانی در حوزههای مختلف تاریخ است.[4] در این میان اما اهمیت «نهضت امام حسین و قیام کربلا» و نظریهی اصلی آن از آن رو است که در آن مورخی صاحب نام تلاش کرده با استناد به منابع مختلف تاریخ تشیع، موضعی معیّن در میان نظریات مختلف در باب هدف امام حسین از قیام کربلا اتخاذ کند. نزاعی که آغاز آن را میتوان به دههی 50 شمسی و نگارش «شهید جاوید»(1349) توسط نعمتالله صالحی نجف آبادی[5] و انبوه نقدها و تقریظهای نوشته شده بر آن،طرح نظریهی «شهادت»(1350) امام حسین(ع)توسط علی شریعتی[6]، و دست آخر «حماسهی حسینی»(1347-1356) مرتضی مطهری[7] و مجادلهی مکتوب او با صالحی نجفآبادی دانست. کسانی چون آیتالله مشکینی و آیتالله منتظری در تایید کتاب مرحوم صالحی نجف آبادی تقریظ نوشتند و آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی با نگارش «شهید آگاه»(1350)[8] به نقد آن پرداخت. هدف اصلی همهی این آثار پاسخ به یک پرسش محوری بوده است : «چرا امام حسین قیام کرد؟[9]»
انتخاب آگاهانهی شهادت(نظریهی شریعتی) یا حرکت به قصد تشکیل حکومت (نظریه صالحی نجفآبادی)، دو نظریهای بود که در برابر نظریهی سنتی و تقدیرگرایانهی «علم لدنی امام بر همهی حوادث»، به تحلیل اجتماعی-سیاسی قیام امام حسین میپرداخت و دکتر زرگرینژاد از پی انجام یک پژوهش تاریخی برگزیدن «استراتژی شهادت»(همان : 172) توسط امام، را مطابق واقع دانستهاند.
این اثر در ابتدابه «نقد و بررسی منابع و مآخذ تاریخ کربلا» پرداخته و جایگاه «مقتل ابومخنف» به عنوان مهمترین راوی حادثهی کربلا را ارزیابی نموده است. به طور کلی ارجاعات و استنادات دستهاول این اثر افقهای فراوانی را برای پژوهشهای تاریخی-اجتماعی در باب قیام امام حسین میگشاید.
زرگرینژاد در واکاوی «ریشههای تاریخی قیام» به «جنگهای ردّه و صعود پسران ابوسفیان بر مسند ولایت شام» و «ظهور اشرافیت زراندور و صحابه ثروت اندوز» اشاره کرده و «خلافت عثمان» را سبب ساز «تثبیت قدرت و ثروت قاتلان شهدای کربلا» دانسته است. عصر معاویه، با «اوج گیری انفعال سیاسی، جبرگرایی و رعب و خشونت» همراه شده و سبب سازرفتارهای دوگانه و مذبذب عراقیان و کوفیان می گردد.
در ادامه شرح مفصلی از دوران به حکومت رسیدن یزید و اقدامات امام حسین(ع) و سخنان آن حضرت و رفتارهای اطرافیان و جناح های مختلف سیاسی آن زمان به دست داده شده و واقعه عاشورا از زمان خروج امام حسین(ع) از مدینه تا ورود ایشان به دشت نینوا و شهادت و پس از آن حوادث مربوط به اسرا نقل و تحلیل شده است.
استدلالات متعددی در توضیح نظریهی اصلی کتاب یعنی برگزیدن «استراتژی شهادت» توسط امام آورده شده که از جمله مهمترین آنها میتوان به سخنان متعدد ناصحان و اطرافیان امام در باب فضای کوفه و تلاش فراوان آنها برای منصرف کردن حضرت از این سفر اشاره کرد. پارهای سخنان و سخنرانیهای امام در منازل مختلف سفر و به خصوص عدم تغییر مسیر پس از دریافت خبر شهادت پیکهای ارسالی به کوفه، -مسلم بن عقیل و قیس بن مُسَهَّر- از جمله دیگر استدلالات زرگرینژاد در این زمینه هستند. در نهایت در تبیین «اهداف و بنیادهای نظری و اعتقادی قیام حسینی» چهار عامل عمده شرح و بسط داده شده اند که عبارتند از «استبداد سیاسی و سلطنت اسلامی»، «تثبیت و مشروعیت اشرافیت و نظام طبقاتی»، «امحای عدالت و برابری» و «ارتقای اراذل و انزوای افاضل».
دو فصل پایانی کتاب به توضیحی در باب دو قیام مهم پس از شهادت امام حسین یعنی «قیام توابین» و «قیام مختار» اختصاص یافته و در نهایت فهرستی از «شخصیت و نام و نشان شهدای کربلا» نیز آورده شده است.
اهمیت این اثر از نگاه جامعهشناسی تشیع، تلاش برای گردآوری شواهد تاریخی و ارائه توضیح اجتماعی در توضیح علل انتخاب استراتژی شهادت توسط امام حسین در جریان حادثه کربلا است.
با همهی اینها شاید بتوان گفت عدم هیچ گونه اشارهای به مباحث، پژوهشها و نظریات پیشینی مطرح شده در باب حادثهی عاشورا، نقطه ضعف این پژوهش تاریخی است. خواننده بدین سان در میدان نظریات تاریخی مطرح در باب حادثهی عاشورا قرار نمیگیرد و از پیشینهی پژوهشی موجود در این حوزه و نزاعهای صورت گرفته در آن بی اطلاع میماند. امری که میتوانست با اضافه شدن فصلی در «بیان مجادلات نظری پیرامون واقعهی کربلا» به خوبی مرتفع گردد.
—————————————————————————
[1] – زرگرینژاد، غلامحسین(1383) نهضت امام حسین(ع) و قیام کربلا، تهران، سمت
[2] – در نگارش این متن از نسخه کتاب با مشخصات زیر استفاده شده است:
زرگرینژاد، غلامحسین(1391) نهضت امام حسین و قیام کربلا، تهران : سمت
[3] – عناوین بخشهای کتاب به ترتیب عبارتند از «ریشههای تاریخی قیام»، «سلطنت یزید و نهضت امام حسین(ع)»، «عزیمت امام حسین(ع) به سمت کوفه»، «ورود کاروان امام حسین(ع) به دشت کربلا»، «قیام حسینی، اهداف و بنیادهای نظری و اعتقادی»، «شکست توابین و خروج مختار و انتقام از قاتلان امام حسین(ع)»، «شخصیتها و نام و نشانهای شهدای کربلا»
[4] – از جمله «تاریخ تحلیلی اسلام»(1381)،«تاریخ صدر اسلام(عصر نبوت)»(1379)، «تاریخ تحلیلی اسلام از بعثت تا غیبت»(1383) تا بحث در «روش تحقیق در تاریخ»(1363) و «تاملاتی در علم تاریخ و تاریخنگاری اسلامی»(1381). ایشان همچنین فعالیتهای فراوانی را در راستای تصحیح، چاپ انتقادی و معرفی رسالههای تاریخی بازمانده از دورههای مختلف به خصوص دورهی قاجار و مشروطیت ایران انجام دادهاند که از جملهی آنها میتوان به مجموعهی دو جلدی «رسائل مشروطیت»(1386)، «سیاستنامههای عصر قاجار»(1386) نام برد. نگارش کتب درسی آموزشی در حوزهی تاریخ بخش دیگری از فعالیتهای دکتر زرگرینژاد بوده است.زرگرینژاد در سال 88 نیز با چاپ کتابچهای کوچک با عنوان «عاشورا» مجددا به قیام امام حسین پرداخته است. مشخصات کتابشناسی این آثار عبارت است از :
زرگرینژاد، غلامحسین و دیگران(1392) تاملاتی در علم تاریخ و تاریخنگاری اسلامی، تهران : نقش جهان
زرگرینژاد، غلامحسین(1388) عاشورا، تهران : کتاب همراه
زرگرینژاد، غلامحسین(1390) رسائل مشروطیت، مشروطه به روایت موافقان و مخالفان، تهران : موسسهتحقیقات و توسعه علوم انسانی
زرگرینژاد، غلامحسین(1392) تاریخ تحلیلی اسلام، از بعثت تا غیبت، تهران : سمت
زرگرینژاد، غلامحسین(1392) تاریخ صدر اسلام(عصر نبوت)، تهران : سمت
زرگرینژاد، غلامحسین(1392) سیاستنامههای قاجاری، تهران : موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی
[5] – صالحی نجف آبادی، نعمت الله(1386) شهید جاوید، تهران : امید فردا
[6] – متن شهادت در اثر زیر قابل دسترسی است: شریعتی، علی (1361) حسین وارث آدم(م.آ.19) تهران : نشر قلم
[7] – مطهری، مرتضی (1368) حماسه حسینی، تهران : صدرا
[8] – صافی گلپایگانی، لطف الله(1366) شهید آگاه، مشهد : موسسه نشر و تبلیغ
[9]– نام کتابی است با همین عنوان که پیش تر توسط استاد محمد تقی شریعتی به رشته تحریر در آمده بود.