شریعتی و روشنفکری دینی

علیرضا علوی تبار

 منبع: مجله‌ی آفتاب کویر

تاریخ: تابستان ۱۳۷۷

زنده یاد شریعتی همان‌طور که خود نیز مایل بود به‌عنوان یک “روشنفکر دینی” شناخته شده و نماد یک دوره و یک سرمشق (پارادایم) در روشنفکری دینی است. از اینرو هر تلاشی در جهت شناخت و تحلیل الگو‌های نظری رفتاری روشنفکری دینی گامی است در جهت تحلیل و شناخت زنده‌یاد شریعتی و میراث او.

اگر بخواهیم برای توضیح میراث و عملکرد روشنفکری دینی درطول سال‌های حیاتش الگویی بسازیم، بایستی این الگو را بر چهار پایه اصلی طراحی نمائیم این چهارپایه اصلی درواقع ویژگی‌های اصلی روشنفکر دینی را بیان می‌نمایند. این ویژگی‌های چهارگانه عبارتند از:

• دغدغه ارائه تفسیری عقلانی یا عقل‌پذیر از دین و مفاهیم دینی.
• نقد روابط، نهادها، رفتارها و به طور کلی نظام اجتماعی در هر مقطع زمانی.
• تلاش برای ساماندهی خردمندانه و در عین‌حال دیندارانه زندگی جمعی در ابعاد مختلف.
• توجه محوری به سه ارزش اصلی آزادی، برابری و پیشرفت در ساماندهی جامعه با تاکید بیشتر بر یکی از این ارزش‌ها در هر مقطع از زمان.

الگوی رفتاری فوق به‌علاوه مشخصه‌های فردی روشنفکران دینی از آنها یک جریان متمایز اجتماعی و سیاسی و فکری ساخته است. از لحاظ فردی دو ویژگی اصلی متمایزکننده آنان از دیگران است.

آنها همگی دین‌دار بوده‌اند. با این معنا که به گزاره‌های پایه دینی باور قلبی داشته‌اند (گزاره‌هایی چون خداوند واحدی هست) و دین را داور شایسته‌ای برای رفتارهای فردی و روابط اجتماعی خود می‌دانسته‌اند. به‌علاوه روشنفکران دینی “نواندیش” بوده‌اند. یعنی گوهر مدرنیته عقلانیت انتقادی را پذیرفته بودند و در نگاهی عقلانی وانتقادی به انسان، جهان، دین، تدبیر زندگی و نظام‌سازی داشته‌اند. روشنفکران دینی همچنین دست‌آوردهای مدرنیته را نیز پذیرفته بودند.

دستآوردهایی چون علوم تجربی، تکنولوژی مدرن و نهادهای جدید، تدبیر امور (مانند مجلس شورا، انتخابات و …)

روشنفکران دینی با این مشخصات و آن الگوی رفتاری چه نقش اجتماعی بازی کرده‌اند؟

مهم‌ترین تلاش روشنفکران دینی معطوف به “مدرنیته درونزاد” بوده است چالش برای گذرازجوامع سنتی و رسیدن به جوامع صنعتی گاه تحت‌تاثیر نیازهای یک قطب خارجی صورت می‌پذیرد و درواقع متغیرهای جامعه درحال گذار به‌عنوان تابعی از نیازهای یک جامعه دیگر متحول می‌شوند و نه به‌عنوان تابعی از نیازهای خویش. در این‌حالت به دلیل اینکه نیاز به مدرنیته از درون جامعه نجوشیده است و درواقع حرکت بسوی مدرنیته فاقد ریشه و بنیان‌های مستحکم درمیان نیروهای اجتماعی است به‌ناگزیر نوسازی به‌طور آمرانه صورت می‌پذیرد. روشنفکران دینی از یکسو توجه خود را معطوف به مهم‌ترین عنصر فرهنگی سنت یعنی “فهم سنتی از دین” می‌نموده‌اند و با ارائه تفسیری مدرن از دین با مانع ذهنی موجود برسر راه مدرنیته به مقابله برمی‌خواستند. تغییر تصور غالب از دین به انگیزش مردم به‌نفع مدرنیته و ایجاد یم جریان اجتماعی مردمی به‌نفع مدرنیته می‌انجامد.

این مدرنیته درواقع خواست مردم را که اذهانشان دگرگون شده برآورده می‌سازد. یعنی تحولات در این الگو از مدرنیته تابعی از نیازهای داخلی است و با تحول درونی سنت تحقق می‌یابد و از اینرو درونزا نامیده می‌شود.

در کنار تلاش برای تفسیری نو از مفاهیم دینی، روشنفکری دینی می‌کوشید تا به نقد بنیادی روابط و نهادهای اجتماعی خویش دست یازد. این نقد در پرتو ارزش‌های آزادی، برابری و پیشرفت صورت می‌پذیرفت درواقع نقش روشنفکری دینی تنها به تسهیل گذار از جامعه سنتی به جامعه صنعتی خلاصه نمی‌شد. بلکه این روشنفکری نقش مصلح اجتماعی را نیز در جامعه ما بازی می‌نمود. به همین دلیل روشنفکری دینی از آغاز حرکت خود با دشمنان گوناگون مواجه گردید.

از یکسو پاسداران سنت این روشنفکری را مورد هجوم خود قرار می‌دادند و آنرا مبلغ تجدد و نواندیشی می‌دانستند. از سوی دیگر حکومت وقت نیز به دلیل تلاش اصلاح‌گرانه و ضداستبدادی این روشنفکران با آن مقابله می‌کرد. در کنار این دو روشنفکران ضد دین (نه غیر دینی) نیز به مخالفت با این روشنفکری پرداخته و آنرا دشمن خویش قلمداد می‌نمودند.

با همه این دشمنی‌ها روشنفکری دینی به حرکت زاینده خویش تداوم بخشید و ثمرات بی‌شمار نصیب جامعه ما نمود.

سمینار بررسی آراء و اندیشه‌های شهید علی شریعتی بمناسبت بیست و یکمین سالگرد هجرت آن مرحوم توسط انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تبریز و علوم پزشکی بمدت دو روز در تاریخ 29 و 30 اردیبهشت ماه سال 1377 از ساعت 5/9 صبح الی 7 بعد ازظهر در تالار وحدت دانشگاه تبریز برگزار شد.

در روز اول سمینار پس از افتتاحیه مراسم، یکی از اعضای شورای مرکزی انجمن اسلامی پیرامون نقش شریعتی در انقلاب و اهمیت تعیین اندیشه‌های آن بزرگوار و همچنین اهداف برگزاری سمینار مطالبی را ارائه نمود و ایشان ارائه دیدگاه‌های مختلف را در زمینه تبیین هرچه بهتر دیدگاه‌های دکتر شریعتی مفید و موثر دانست و پرداخت به آثار دکتر شریعتی را مهم‌ترین عامل در مبارزه با تهاجم فرهنگی و جلوگیری از بی‌هویتی نسل جوان عنوان کرد.

سپس یکی از شاعران شهر تبریز قطعه شعر خود را در هجرت معلم انقلاب قرائت کرد.

اولین سخنران سمینار حجة‌الاسلام حسن یوسفی اشکوری بود که در مورد شریعتی و نفد سنت مطالب مبسوطی ایراد کرد، پس از آن جلسه‌ی پرسش و پاسخ با حضور ایشان بعلت عدم حضور دکتر علوی تبار برگزار شد که تا ساعت 5/12 ادامه داشت.

بعد از ظهر همان‌روز جلسه‌ی تریبون آزاد دانشجویی بمدت نیم ساعت با قرائت مقالات دانشجویی برگزار شد و همچنین یکی از دانشجویان سروده خود را در سوگ دکتر شریعتی قرائت کرد. سپس دکتر فرشاد مؤمنی استاد دانشگاه علامه طباطبائی تهران پیرامون نقش شریعتی در بیداری نسل جوان به سخنرانی پرداخت و شریعتی را مهم‌ترین عامل بیداری نسل جوان در دوران استبداد ستم‌شاهی دانست. بعد از سخنرانی ایشان میزگردی با حضور حجةالاسلام اشکوری و دکتر فرشاد مؤمنی برگزار شد که مورد استقبال وسیع دانشجویان قرار گرفت. سپس فیلم سخنرانی حجةالاسلام  سید هادی خامنه‌ای در مراسم اردوی زیارتی اعضای انجمن‌های اسلامی دانشجویان دانشگاه‌های سراسر کشور (دفتر تحکیم وحدت) که در کنار مزار آن شهید بزرگوار در آذرماه سال گذشته برگزار شد به نمایش گذاشته شد. در روز دوم سمینار پس از قرائت شعر و تریبون آزاد دانشجوئی آقای سیدهاشم آغاجری استاد دانشگاه تربیت مدرس تهران سخنرانی بسیار جذابی را پیرامون دیدگاه شریعتی در مورد دین و دموکراسی ایراد کرد. سپس آقای دکتر داود سلیمانی استاد دانشگاه تهران پیرامون عصری کردن دین از دیدگاه شریعتی مطالب بسیار جالبی را ارائه نمود. بعد از ظهر همان‌روز بعد ازقرائت شعر و تریبون آزاد دانشجوئی میزگردی باحضور دکتر آغاجری و دکتر سلیمانی برگزار شد و طی آن به سوالات دانشجویان پاسخ داده شد. آخرین سخنران سمینار دکتر حسین رزمجو هم‌کلاسی مرحوم شریعتی بود که سخنرانی بسیار زیبا و شنیدنی‌ای را تحت عنوان چرا هوادار شریعتی شدم ارائه نمود که با استقبال بسیار وسیع دانشجویان و اساتید حاضر در تالار مواجه شد و بعد ازآن به انبوه سوالات دانشجویان توسط ایشان پاسخ داده شد.

در پایان سمینار، مراسم اختتامیه با قرائت دو قطعه شعر از سوی دانشجویان توسط یکی از اعضای انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تبریز و علوم پزشکی انجام گرفت و ضمن اشاره به موفقیت سمینار قطعنامه‌ای در دو ماده توسط ایشان در پایان سمینار مبنی بر درخواست از رئیس جمهور برای انتقال جسد مطهر آن مرحوم به وطن و انتقاد از صدا وسیما و مسئولین بخاطر ضعف در انعکاس خدمات ارزش‌مند دکتر شریعتی قرائت گردید که مورد تائید انبوه دانشجویان حاضر در سمینار قرار گرفت.
مبین

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : فوریه 7, 2018 1430 بازدید