کویر خراسان در کنار کویر جهان‌های عرب

تواریخ مشترکی که در صورت جغرافیا نمایان شده است

حسین صراف (نویسنده و مترجم عراقی کتاب کویر به زبان عربی)

منبع: هفته‌نامه کرگدن (شماره ۱۳۳)

تاریخ: ۲۲ آذر ۱۳۹۹

علیرغم ترجمه اکثر آثار دکتر شریعتی به زبان عربی نوشته‌های کویریاتی او تا کنون در اختیار مخاطبان عرب زبان قرار نگرفته بوده‌است. جهان عرب از دهه شصت با آثاری چون تشیع علوی و صفوی، بازگشت به خویشتن ، حج ، تاریخ تمدن و غیره آشنا بوده و با ترجمه کویراین بار افق جدیدی است که گشوده می‌شود.
کتاب کویر برای اولین باردر سال ۱۳۹۵ توسط حسن صراف ، اهل عراق به زبان عربی ترجمه شده و با نظارت کرسی گفتگوی ادیان سازمان یونسکو در دانشگاه کوفه (عراق) به چاپ رسیده است. در روزهایی که عراق  بحران داعش را از سر می گدراند.

نوشتار درباره کویریاتِ شریعتی به ناچار و به خودیِ خود متنی کویری است. نمی توان با زبان ریاضیات و فیزیک درباره ادبیات سخن گفت. و چه بسا با زبان ژورنالیستی یا علومِ انسانی و حتی با قلمِ نقد ادبی نیز نتوان به سراغ کویریات رفت. خودِ شریعتی در نقد و تقریظ کتابش این امر را پیش بینی کرده و بر کسی که بخواهد این کار را بکند خرده گرفته است. لذا چنانچه نوشتارِ در پیش رو به ضوابط مقاله نویسی پایبند نبود خواننده محترم فرض را بر این بگیرد که در برخی از جاهایش در ژانر کویریات نگاشته شده است. به ویژه که نویسنده این سطرها مترجم عربی کتاب کویر است و چند سالی است که با ترجمه گفتگوهای تنهایی دست و پنجه نرم می کند و شاید کویرزده شده باشد.

کویر به گفته خودِ شریعتی تاریخی است که در صورت جغرافیا نمایان شده است. تبدیلِ سرگذشت به مکان، تبديلِ حافظه غير مادى به ماده و جسم، و حكاكى (بیوگرافیِ) یک انسان روی یک سنگنبشته در دل (طبیعت/ جغرافیا).

اگر کسی اصرار کرد کتاب کویر را در کدام دسته از کتابها باید گماشت می توان آن را در دسته کتب اتوبیوگرافی يا «خویشنامه نویسی» طبقه بندی کرد. اینکه یک بیوگرافی بخشی از تاریخ باشد و یک مکان جغرافیایی تداعی کننده آن باشد در اماکن بسیار زیادی از شرق و به ویژه خاورمیانه قابل وقوع است. کویرِ خراسان در چشمانِ یک روشنفکرِ دیندارِ فرنگ رفته سینه سوخته آمیزه ای از معنی و احساس به خطر نهیلیسم است. همان نهیلیسمی که خطرش را اندیشمندان ایرانی و غیر ایرانی  اعلام داشته اند.

نویسنده این چند سطر خود در خراسان بزرگ شده و تا هجده سالگی آنجا زیسته است و می تواند دو بارِ برقی مثبت و منفیِ معنی و نهیلسم (هستی و نیستی) موجود در این فضا را احساس کند. احساسی که واژگانی برای بیانش وجود ندارد و باری این یکی از رنجهای نویسنده کویریات بوده و هست. «نیروی شگفتی را که در زیر این کلمات ساده و جمله‌های ضعیف و افتاده پنهان کرده‌ام دریاب! دریاب!»[1] اینجا خراسانی است که در آن معنی با نهیلیسم می آمیزد و شاید جلال الدین بلخی از چنین فضا و مکانی به قونیه می گریزد تا رومی شود و مولانا گردد. روح مردانی مثل (علی خراسانی/ مزینانی/ سبزوار زاده/ سربداری و….=) با چنین نگرشی به خراسان گره خورده و او را می گدازد. وی در کویر موفق می شود نهیلیسم را از معنی مثل مو از ماست بیرون بکشد و به قول ضرب المثل عامیانه عربی مثل مو از دل خمیر!

مقابله با نهیلیسم در شرق و به خصوص در بخش عرب زبانش غالبا با گرایشهای مذهبی تندرویانه و بنیادگرا صورت می پذیرد. یک معلم مراکشی که از دوستان فضای مجازی است می گوید در روستایی در یک منطقه «کویری» دور افتاده در مراکش به تدریس مشغولم. جریانهای سلفی و بنیادگرایی در محیطشان بسیار رواج دارد. وی می گوید کاری از دستم بر نمی آید جز اینکه به کودکان مدرسه ابتدایی توصیه کنم آثار شریعتی را بخوانند. به امید آنکه بزرگتر که شدند تحت تاثیر گفتمان بنیادگرا قرار نگیرند. بخش بزرگی از فضای جغرافیایی جهان عرب «کویری» است و چه بسا کویر خراسان با کویر دنیای عرب سنخیت داشته باشد. محمد بن عبد الله در چنین فضای کویری بود که توانست بر نهیلیسم جاهلیت بشورد و معانی آسمانی را برای «تافتگان کویر» شبه جزیره عرب به ارمغان آورد. و از چنین زاویه ای است که شریعتی بارها در سیاق کویریات خود شخصیت پیامبر را بعنوان یک الگوی روایی به کار می گیرد تا جایی که پیامبر و وحی و کتاب از سمبلهای بارز کویریات می شود.

کتاب کویر بعد از مرور 50 سال از انتشارش هنوز تازگی دارد. چرا که کتب ادبی و آثار مشاهیر کهنه نمی شوند و در بین تمامی نسلها خواننده خود را دارند. اما از آن مهمتر اینکه شرق هنوز با همان مشکلات زمان انتشار کویر روبه روست. برخی جوامع شرقی هنوز برای رویارویی با غرب خودزنی می کنند و بنیادگرایی بیش از نیم قرن است که در صف اول رویارویی با نهیلسیم ایستاده است و از دل معنای معنوی شرق تروریسم و داعش بیرون آمده است!

عرب زبانها از همان سالهای 56 به بعد با آثار شریعتی آشنا شدند. اما این آشنایی محدود به اسلامیات و اجتماعیات بود و خواننده عرب زبان چیزی از چهره دیگر شریعتی نمی دانست و شاندل و رزاس را نمی شناخت. اینکه چرا ناشران و مترجمان عرب طی این سالهای طولانی و تا پیش از ترجمه عربی کویر در سال 2017 چیزی از کویریات به جهان عرب معرفی نکرده اند دلایل متعددی دارد. در این سیاق دو دلیل را برجسته تر می یابم:

دلیل نخست: اکثر ناشران آثار شریعتی در جهان عرب و به ویژه انتشارات لبنانی دارالامیر که ادعاهای زیادی بر خلاف واقعیت دارد هدفشان از ترجمه و انتشار آثار شریعتی به زبان عربی ارائه چهره ای کاملا رسمی و ایدئولوژیک و همسو با گفتمان اسلام سیاسی از شریعتی بوده است. تا جایی که همدلان و پیروان اخوان المسلمین مصر نیز (به ویژه نسل جوانتر اخوانی ها) در اسلامیات شریعتی نیروی محرکه خوبی برای رونق دادن به گفتمان خود می یافتند. یک ناشر مصری پیرو سید قطب بسیار اصرار داشت با من بابت نشر ترجمه عربی کویر به توافق برسد و حتی در نامه ای مدعی شد کپی رایت این کتاب را از بنیاد شریعتی دریافت کرده است! و تاکید کرد حق نداری این کتاب را در جایی غیر از انتشارات ما منتشر کنی! ناشر لبنانی آثار شریعتی نیز تا جایی که می توانسته به چهره شریعتی رنگ و لعاب رسمی و سیاسی داده است. به نظر می رسد تنها اسلامیات و اجتماعیات شریعتی است که می تواند رونقی به اسلام سیاسی آنها بدهد و چنانچه شریعتی کتاب دیگری غیر از اسلامیات و اجتماعیات داشته باشد بسیار سعی می شود این کتاب نیز با نظارت و از سوی آنها منتشر شود. چه بسا که فضای کویریات ایدئولوژی و مبانی اسلام سیاسی را به چالش می کشاند. ناشر پر دردسر لبنانی (دارالامیر) پیش از انتشار ترجمه کویر توسط دانشگاه کوفه در عراق طی چندین تماس تلفنی به شدت اصرار داشت که اسم انتشاراتش نیز بر جلد کتاب چاپ شود به بهانه اینکه حقوق انحصاری کلیه آثار شریعتی را دارد. و هنگامی که انتشارات دانشگاه کوفه درخواستش را رد کرد علیه ترجمه عربی کتاب کویر در کشور لبنان شکایت کرد و ترجمه کویر در این کشور عملا دادگاهی شده و از توزیعش در کتابفروشی های بیروت جلوگیری شد. اما این کتاب در سایر کشورهای عربی به خوبی منتشر شده است.

دلیل دوم: غیر قابل ترجمه بودن یا دشواری ترجمه کویریات برای مترجمان عرب زبان. برای ترجمه نثر ادبیات فارسی معاصر به زبان دیگر زادگاه مترجم باید در یک محیط فارسی زبان باشد و زبان مادری اش زبان مقصد (مثل عربی) باشد. آقای الرفاعی از روشنفکران دینی برجسته عراق و جهان عرب که آشنایی نزدیکی با روشنفکران ایرانی و آثارشان دارد می گوید ترجمه عربی کویر چندین سال پیش در لبنان شروع شد اما چون ترجمه مناسب و درستی به دست نیامد ایده ترجمه و انتشار این کتاب به کلی منتفی شد. در اواخر ایام دانشجویی هنگامی که ترجمه های عربی آثار شریعتی را می خواندم متوجه شدم بخش قابل توجهی از این ترجمه ها زیبایی متون شریعتی را به عربی برنمی گردانند وحتی در ترجمه برخی مترجمان برجسته و بزرگ مانند مترجم معروف مصری (مرحوم ابراهیم الدسوقی شتا) چند اشتباه یافتم. آنجا بود که فهمیدم چرا کسی تا کنون کتاب کویر را ترجمه نکرده و چرا اکثر ترجمه ها تنها شامل کتبی می شود که در اصل سخنرانی بودند وفقط در باب اسلامیات واجتماعیات هستند.

از همین رو بود که ناشر ترجمه عربی کتاب کویر در متن پشت جلد کتاب تاکید کرد: این کتاب متن جدیدی از شریعتی است که خواننده عرب زبان قبلا آن را نخوانده است. سردبیر همین انتشارات دکتر حسن ناظم در اولین دیداری که با وی داشتم وقتی پیشنهاد انتشار ترجمه عربی کویر را از من شنید بلا فاصله گفت تا کی قصد دارید کتابهای شریعتی را ترجمه کنید؟ شریعتی کهنه شده است! ابتدا سعی کردم ثابت کنم کویر چیز دیگری است. اما از من خواست ابتدا مقاله انتقادی شدید دکتر الرفاعی را که در شماره نهم مجله علمی دانشگاه کوفه منتشر شده است بخوانم. من پس از مطالعه مقاله مزبور در رد آن مقاله مفصلی نوشتم  که در شماره دهم همان مجله منتشر شد. علاوه بر موافقت با انتشار مقاله من با انتشار ترجمه عربی کویر نیز موافقت شد. سردبیری که پیش از این گفته بود شریعتی کهنه شده است پس از مطالعه کویر کاملا نظرش عوض شده بود. وی کویر را یک کتاب ادبی فاخر یافته بود که ارزش انتشار و خواندن را دارد و خودش ویرایش نهایی آن را بر عهده گرفت.

تا جایی که اطلاع دارم اکثر خوانندگان ترجمه عربی کویر مضامین آن را پسندیده و ستوده اند. طی صحبتی که با عبد الله ابراهیم (از منتقدان ادبی برجسته جهان عرب) داشتم گفت: اکثر کتابهای بیوگرافی و خویشنامه نویسی را خوانده ام. هر کتابی را که در این قالب به دستم برسد می خوانم. و درباره کویر گفت: علىرغم اينكه متون و ادبیات نیچه ای را نمی پسندم اما کویر برایم بسیار جالب و خواندنی بود. تشابه یا عدم تشابه فرم و معنای کویریات با ادبیات نیچه ای بررسی مستقلی را می طلبد. اما این دیدگاه نشان می دهد که کویر چنانچه به زبانهای دیگری غیر از عربی نیز ترجمه شود بازهم خواننده و مخاطب خواهد داشت. علاوه بر اینکه کویر مخاطبان ویژه ای در جوامع مسلمان دارد و مضامین آن منعکس کننده درد و رنج فعالان عرصه اصلاحات دینی است. عبد الجبار الرفاعی از روشنفکران دینی برجسته عراق و از منتقدان شریعتی درباره کویر می گوید: دردها و رنجهای شریعتی در این کتاب منفجر شده است. چندین نویسنده و ادیب و شاعر و استاد دانشگاه دیگر نیز که خواسته یا ناخواسته خود را از اسلامیات و اجتماعیات دور می بیننند کویر شریعتی را به زبان عربی خواندند و پسندیدند.

خوانندگان و مخاطبان جوانتر در جهان عرب و به ویژه جوانان همدل با شریعتی نیز واکنشهای مختلفی پیرامون کتاب کویر داشتند. عده ای کتاب را بسیار پسندیدند و عده ای دیگر که فقط به اسلامیات و اجتماعیات عادت داشتند صریحا گفتند چیزی از کویر نفهمیدیم! و حتی دوستی بدون هیچ تعارفی گفت چیزی از بخش «توتم پرستی» نفهمیدم! برخی آن را بعنوان یک کتاب ادبی مثل یک رمان مطالعه کردند. برخی دیگر آن را خاطرات شریعتی دانستند و بخش «معبودهای من» را بسیار پسندیدند. و جالب اینکه یک روحانی در یک سخنرانی مفصل در شبهای ماه رمضان موضوع سخنرانی اش را به انتقاد شدید از شریعتی اختصاص داد و در سیاق سخنرانی ترجمه عربی کویر را به حضار نشان داد و تاکید کرد به اعتراف خود شریعتی او تحت تاثیر افراد مشکوکی مثل ماسینیون بود!

بعنوان مترجم عربی کویر خیلی دوست داشتم بدانم چه کسانی دریافتند که این کتاب فهمیدنی نیست بلکه احساس شدنی است. احساس کردن یعنی آن هنگام که روح بفهمد. و بین این دو فهم تفاوت است. «فهمیدن در عقل همچون روشن شدن یک لامپ الکتریکی در اطاق… یک بارگی صورت می گیرد. در یک لحظه اتاق تاریک است و در لحظه دیگر روشن و میانه این دو حالتی دیگر نیست. اما فهمیدن در روح به گونه سر زدن آفتاب از افق مشرق است…»[2] بودند کسانی که از این زاویه به کتاب نگریستند اما به نظر می رسد انگشت شمارند.

واکنش به ترجمه عربی کویر در فضای فرهنگی عرب تا حدودی شبیه واکنش فضای فرهنگی ایران به ترجمه فارسی سلمان پاک است. شریعتی داستان خواندنی و غم آلود ترجمه کتاب سلمان پاک را در «توتم پرستی» آورده است. چه بسا که اگر سرانه مطالعه بالا بود سرنوشت ترجمه فارسی سلمان پاک در زمان خود شریعتی اینگونه نبود. کاهش سرانه مطالعه یکی از بارزترین مشکلات فرهنگی و آموزشی جوامع عرب زبان است. لذا با گذشت چهار سال از انتشار ترجمه عربی کویر به نظر می رسد که هنوز خوب خوانده نشده و هنوز شاندل منتظر خوانده شدن است. به قول خودش: «هر انسانی کتابی است چشم به راه خواننده اش.»[3] دعوا و سر و کله زدن بر سر انتشار انحصاری ترجمه عربی کویر نیز مشکل دیگری بود که بینادِ شریعتی از آن مطلع است و اگر خود شریعتی حاضر بود و می دید با نفثة المصدورش می خواهند سوداگری کنند چه رنجی که نمی کشید!

مهمترين نكته اى که می توان درباره کویر و کلیات آثار شریعتی گفت این است که مواجهه علی شریعتی با معضلات فرهنگی اجتماعی مذهبی همچنان ادامه دارد. شریعتی روزی از سرآمدان این مواجهه بود و کتاب کویر به راستی رنجنامه روشنفکرِ دینی آگاه در یک جامعه غرقه در نهیلیسم است. روشنفکران دینی جهان عرب نیز با مشکلات و سرنوشت مشابهی مواجه بوده و هستند.

[1] گفتگوهای تنهایی، ج1

[2] کویر، عشق فرزند

[3] کویر، در باغ ابسرواتوار

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : ژانویه 4, 2021 1484 بازدید