در میانه دوگانه‌های تراژیک

شریعتی؛ الگو یا روش

سوسن شریعتی

منبع: روزنامه شرق

تاریخ: ۲۹ خرداد ۱۳۸۶

«آنچه غرب مسیحی در مراجعه اش به یونان و روم باستان برای خود برگرفت، نه الگو بود و نه دستورالعمل، فقط روش بود»

برودل

شریعتی را طی این سال ها با قطعیت هایش می شناسیم. با قطعیت هایش و چند کلید- واژه؛ ایدئولوژی، آرمان گرایی، رادیکالیسم و… در ستایش یا در ذم او اگر سخنی گفته و شنیده شده حول و حوش همین سه گانه بوده است. سه گانه ای که اکثراً در ذیل سیاست و شاخه های آن و نیز معرفت و شاخ و برگ آن تعریف می شده. با این وجود شناخت ًمخاطب متغیر سه دهه اخیر از شریعتی، شناخت از طومار بسته ای بوده است که طی این سی سال آرام آرام گشوده شد. آثار شریعتی، اندک اندک طی سال ها به چاپ رسیده اند – آخرین اش در همین ماه اخیر – و از همین رو هر بار که مخاطب آمده است مطمئن شود که؛ «این است و جز این نیست» با چاپ کتاب جدید غافلگیر شده و دستخوش تلنگری دیگر گشته است. مگر نه اینکه راز ماندگاری یک متفکر، همین قابلیت غافلگیر کردن است؟

اندیشه های شریعتی را، یکدست باشد یا پرتناقض، باید در ذیل زندگی اش شناخت. او از نادر متفکرانی است که زندگی اش درست شبیه اندیشه هایش است و برعکس. تعبیری که خود او درباره اقبال دارد در مورد خود او نیز صادق است؛ زندگی اش مرکب رسالتش بود. شریعتی هم یک نوع تفکر است، هم یک نوع زندگی و هر یک از این دو نوع محصول تصادم و مواجهه و هم نشینی وضعیت های موازی است. برای شناخت زندگی او و در نتیجه فهم اندیشه هایش برخلاف همیشه بهتر است این بار از راه دیگری وارد شویم. راهی که فردیت دارد و تشخص و به تشابهاتش با دیگران تقلیل نمی یابد. منظور ادبیات شریعتی است و به تعبیر خود او کویریات. نه به این قصد که او را در کویر نگه داریم فقط برای اینکه پس از گذر از آن، آبادی های او را بهتر شناخته باشیم. مقصود از ادبیات، آن حریمی است که شریعتی با اول شخص مفرد سخن می گوید، شفاف است و دستانش رو. پشت هیچ «من» جمعی پنهان نمی شود، مسوولیت تناقضاتش را به گردن می گیرد حتی به آنها مباهات می کند و در پی ساخت و ساز هیچ الگویی نیست. جایی که نویسنده – به تعبیر اورهان پاموک – بر زخم های درونش مکث می کند، آنها را آشکار می سازد، به دیگران اعتماد کرده و خود را با آنها در میان می گذارد؛ «نویسنده همین که کار را با زخم های درونی خود شروع می کند دانسته یا نادانسته به انسان ها عمیقاً اعتماد کرده است. ادبیات حقیقی به اعتمادی بچگانه و خوش بینانه متکی است؛ اعتمادی در این باره که انسان ها به هم شبیهند.»1 تنها راه برای تجدید نظر در مفهوم آن کلیدواژه هایی که در بالا بدان اشاره شد گذر از این مسیر است؛ از هبوط، در کویر. میلان کوندرا در کتاب «هنر رمان» می نویسد؛ «هر انسانی یک کد اگزیستانسیل دارد.» اگر این سخن راست باشد درباره شریعتی با قاطعیت می توان گفت که کد اگزیستانسیل زندگی او، سراسیمگی است؛ «آوارگی و سراسیمگی صفتی در من نیست، خود من است. اصلی ترین بعد روح من، روح «من» است.» (هبوط ص 45) همین مضمون را در «ما و اقبال» تکرار کرده است؛ «انسان، سراسیمگی میان غرب و شرق خویشتن است.» و باز همین مضمون را در کتاب بازگشت به خویشتن می خوانیم؛ روشنفکر آواره. جملات نقل شده، مربوط به سه دوره مختلف زندگی او است و در عین حال مکرر. اولی به سال های 47 – 46 برمی گردد. دومی به سال های 51 – 50 و آخری به 55 -54 و مهمتر از همه در کتاب هایی که همگی از جنس کویریات نیستند. پس می توان مدعی شد که این خصلت ماندگار زندگی شریعتی است و مسوولیت آن را در حوزه تفکر نیز بر عهده می گیرد. این سراسیمگی محصول قرار گرفتن بر سر یک سری دوراهی ها است، دوراهی هایی که وجه شاخص انسان امروز و در عین حال فرهنگ، تاریخ، جغرافیا و اجتماع ما است. شریعتی این دوگانه هایی را که ابتلای زمانه ما نیز هست، به شکل پوست و گوشت و استخوانی زندگی می کند، از آن رنج می برد و همه تلاشش پیدا کردن راهی برای خلاصی است؛ «اگر درد، بودن یا نبودن بود که آسان بود و چه آسان دوا می شد. اما کدامین بودن شک دردناک و هول انگیزی است.» (ص 52، هبوط) همین پرسش از کدامین بودن در همه ساحت های زندگی و فکری، او را تعقیب می کند. پرسش هایی که سال ها همگان را تعقیب می کند و امروز همه بر سر امکان آشتی یا مطلوب بودن این آشتی از آن سخن می گویند؛ دوگانه هایی همچون دین و دنیا، شرق و غرب، عقل و دل، سنت و مدرنیته و… سخن گفتن از ضرورت آشتی دیگر به کاری نمی آید، واقعیت دارد کار خودش را می کند. صحبت از چگونگی این آشتی است که می تواند این را از آن، سنتزهای دیالکتیکی را از سنتز های مکانیکی و مونتاژی تفکیک کند و مدل های قلابی و قالبی را قابل تشخیص گرداند و اما سراسیمگی های شریعتی کدامند و روش شریعتی برای کنار آمدن با آنها از چه جنس و نوعی است.

تضاد میان« وضعیت انسانی» و «جایگاه اجتماعی»

شریعتی در نامه ای به پسرش در سال 55 می نویسد؛ «درد بزرگ زندگی من این بوده است که همیشه میان «وضعیت انسانی» و «جایگاه اجتماعی ام» تضاد وجود داشته است. اگر به خودم بود فلسفه و ادبیات می خواندم اما به خودم نبود و از همین رو رفتم و جامعه شناسی خواندم.» شریعتی حاضر به انتخاب نیست و در عین حال مجبور به انتخاب است؛ میان خود و دیگری، میان دغدغه های فردی و ضرورت های اجتماعی. راهی که او برای زیست این تناقض پیدا می کند تفکیک کردن زندگی خود به سه ساحت کویریات، اجتماعیات و اسلامیات است تا بتواند از طریق ساخت و ساز ساحت های مستقل اگرچه در هم تنیده، هم خودش بماند و هم بی اعتنا به دیگران نباشد؛ «این بریده از غیر و نه خزیده در خویش». کویریات، همان حریم مجازی ای است که شریعتی برای خود تعریف می کند و می سازد تا در آنجا بتواند «خود» بودن را تمرین کند و یکسر به فراموشی نسپارد.

ناهمزمانی میان زمان تقویمی و زمان تاریخی

«ایستاده ام در میان دو دوره و همه رنج های متناقض این دوره را در خود می یابم.» (ما و اقبال، ص 28) انسانی که دردهای انسان قرن بیستم را دارد اما متعلق به چهار قرن پیش است، پایان قرون وسطی. پس چه کند؟ دعوت کند به مذهب و معنا و یا دعوت کند به گسست و استقلال در برابر اتوریته قدسی و سایه هایش بر زمین؟ راهی که پیدا می کند شبیه به راه حل اولی است؛ اصلاح دینی همچون پروژه اجتماعی از یک سو (پروتستانتیسم اسلامی، تصفیه منابع فرهنگی، نقد نهاد رسمی مذهب و…) و از سوی دیگر دعوت به برقراری نسبتی جدید با امر قدسی. نسبتی فردیت یافته، بی واسطه و آزاد. انسانی نه در برابر خداوند که همدست او. خداوندی نه در برابر انسان که مانوس او.

دوگانه شرق و غرب؛ «انسان سراسیمگی میان شرق و غرب خویشتن است» (ما و اقبال)

شریعتی، شرق و غرب را دو گرایش وجودی، کشمکشی درونی می بیند و نه صرفاً جغرافیایی. شرق چیست، غرب کدام است؟ آیا غرب گسست، تفکیک و تشکیک است و شرق اتصال؟ شرق عهد و پیمان است «با»، همدستی و هم نوایی «با». غرب گسست است «از»؟ دو اقلیم جغرافیایی با مرزهای تعیین شده یک بار برای همیشه یا دو پروژه است هر دو ناتمام و هر یک در حسرت آن دیگری.

شریعتی در ویژگی های قرون جدید و نیز تاریخ تمدن نشان می دهد که فرهنگ یا تمدن غربی قبل از هر چیزمحصول چند اتفاق و چند مواجهه است. تداومی برآمده از یک اختلاط. تسلسلی از گسست و تداوم؛ یونانی شدن رومی ها (کشف دولت- شهر و علم)، رومی شدن قوم های غیررومی (کشف حقوق خصوصی، اومانیسم)، مسیحی شدن اروپایی های کافر (کشف دینامیک ایده ترقی در تاریخ، انکار محتومیت شر)، همنشینی افلاطون- سیسرون و مسیح (کشف دوباره آثار یونانی و رومی اعاده حیثیت از عقل و بشر) و دست آخر (آخر؟) ظهور مدرنیته که محصول است و گسست نیز (منطق آزادی و اصل رقابت) با این پرسش معذب که وضعیت مدرن به پایان رسیده و یا پروژه ای است ناتمام؟ جهانی که در هربار مواجهه با عنصر بیگانه، اسلافش را خود برگزیده است.

و اما شرق؛ فرهنگ یا تمدن شرقی چیست؟ برهمن است یا الله؟ کنفسیوس است یا محمد؟ تبت است یا مکه؟ سوشیانت یا مهدی؟ سلمان یا ابوذر؟ بوعلی یا غزالی؟ فلسفه است یا الهیات. عقل است یا شرع؟ ابن رشد است یا…

شریعتی در میانه این دوگانه می خواهد بداند حتی اگر شرق آن باشد و غرب این، ما کجاییم، چیستیم؟ غربی یا شرقی؟ می خواهیم چه باشیم؟ نگوییم ما، بگوییم من. کدام غربی و کدام شرقی؟ اینجا نیز او از انتخاب سر باز می زند و به دنبال آشتی های ناممکن نیز نمی گردد. از همین رو در کتاب «ما و اقبال» نشان می دهد که برای یافتن پاسخ باید از هم آغاز آفت بزرگ این دو موقعیت را شناسایی کرد؛ غربزدگی از یک سو و شرق زدگی از سوی دیگر. او هر دو را «زدگی» می داند و می خواند و زدگی را یک نوع بیماری و همه جا به دنبال شناسایی علائم این بیماری توامان است. هر گونه پاسخی پس از شناخت این دو آسیب میسر است.

او نشان می دهد که این «من» برای شدن، بر لبه تیغ حرکت می کند و همه تلاشش این است که به کمک این آگاهی های موازی و گاه بی ربط با یکدیگر تعادل خود را حفظ کند. شریعتی این تفکیک تمدنی میان شرق و غرب را می پذیرد اما بر آن است که هر دو بلوک را می توان بلوک وار نفهمید. نه غرب، یک تجربه یکپارچه است؛ مثلاً گسست از مذهب و حذف معنا و نه شرق صرفاً عکس آن. غرب تجربه مسیحیت است و یونان و روم و مدرنیته است توامان و شرق یعنی سنت عقلانی، فلسفه اسلامی، خالق تمدن شهری و البته عرفان است توامان. او می کوشد از طریق نفی این نگاه بلوک وار امکان گفت وگو و گزینش را فراهم کند و به این دو تمدن به عنوان دو محتومیت نگاه نکند.

آنچه شریعتی سراسیمگی میان شرق و غرب می خواندش، موقعیت دوپاره ای است که انسان امروز را محاصره کرده، دست به دست شدن توسط یک سری آگاهی هایی که به موازات هم زندگی می کنند و یکدیگر را خنثی می کنند؛ آگاهی نسبت به آزادی خود و پیدا شدن تردید در آن. آگاهی به قصد خروج از زیر سقف حافظه و دیروز، در عین ماندگاری و بقای سنت و حافظه در فرهنگ ما. آگاهی پست مدرنی که می گویند متکثر است، بی خانمان و بی هیچ قطعیتی و می آید و می نشیند کنار سنت که واحد است، سامانه دارد و قاطع. آگاهی سنتی که برای دفاع از خود می رود سراغ ابزارهای مدرن. در این دایره همه این آگاهی های موازی به هم خدمت می رسانند و در عین حال زیر پای یکدیگر را خالی می کنند هم و آدم را -من را- دست به دست می چرخانند؛ یک آگاهی دوار. آگاهی هایی که یکی پس از دیگری به سراغ من نمی آیند بلکه دایره ای می سازند و من را در خود گرفتار می سازند.

میان شرق و غرب، شریعتی قبول می کند که عجالتاً، محکوم به زیستن در سرحدات است. گشت زدن حول و حوش حقیقت. استقرار در هیچ یک از این دو سرزمین، ممکن نیست. او می گوید سراسیمگی میان این دو قلمرو، واقعیت من است. من مجبور است با این سراسیمگی زندگی کند، به آن عادت کند، آن را بفهمد و امیدوار باشد که در رفت و آمد میان این دو ساحت تعادلی به دست آید. این حرف، ممکن است شاعرانه به نظر آید اما شعر نیست. این حرف ممکن است روضه خوانی به نظر آید اما به قصد گریاندن نیست. ذکر مصیبت هم نیست. بیان امر واقع است، تحقیقات میدانی نشان می دهد و اخبار روزنامه ها از آن سخن می گویند؛ برخی با عصبانیت، عده ای با اغماض، کسانی از سر بدبختی. آنانی که با عصبانیت به این واقعیت می نگرند یا در پی انکار غربند یا در جست وجوی اثبات آن. آنها که به اغماض نظر می اندازند، امیدوارند که ان شاءالله گربه باشد و آنهایی که از سر بدبختی، منتظرند. هر چه خدا بخواهد. می دانند که محکومند و راه چاره ای جز پذیرش محتومیت جانشین شدن آن به جای این نمی یابند. برخی می گویند خزان شرق محتوم است و این را با حسرت می گویند. دلیل حسرت اینها روشن است. برخی می گویند پیروزی غرب محتوم است و این را خبری خوش می شمارند. دلیل شادمانی اینها نیز روشن است و هر دو در این حسرت و شادمانی بخشی از حقیقت را نمایندگی می کنند. شریعتی می پرسد آیا می شود نه آن محتومیت را پذیرفت و نه این شادمانی را؟ سماجت کرد و نفس سراسیمگی را تبدیل به یک موقعیت ساخت؟ دانست که این موقعیت، موقعیتی است تراژیک اما حاضر نشد به هر قیمتی آن را تبدیل به happy-end کرد. پذیرفت این حسرت زدگی پایانی ندارد چه رسد از نوع شادمانه اش. شریعتی می گوید که ما محکوم به حسرتیم. در شرق وجود در حسرت غرب زندگی. در غرب زندگی در آرزوی شرق آن. همین موقعیت است که سخنان شریعتی را گاه سرشار از نوستالژی برای زمانه از دست رفته می سازد و گاه حرف هایش رنگ و بوی اتوپیک پیدا می کند، طرح اندازی موقعیت ها و فرداهای جدید. این است که مسافر، کولی، سیاح، سمبل است. کسی که از استقرار سر باز می زند؛ «روحی که هجرت را در عمق نهادش به گونه توفانی دمادم عاصی تر احساس می کند». سر باز زدن از استقرار، میل به تردد و نترسیدن از بی سرپناهی خود یک انتخاب است. انسان جدید دیگر نمی تواند با هیچ قطعیتی تن به این یا آن وضعیت بدهد. نه راحت می تواند دل خوش کند و نه راحت دل بکند. شریعتی به امکان بقای خود می اندیشد و این بقا شاید- فعلاً – حضوری پرتنش در آستانگی باشد. همین دل- دل کردن در آستانه. درماندگی همیشه ترحم انگیز نیست. همیشه شتر گاو پلنگی نیست می تواند مرتبه ای گردد بی بدیل، خودآگاه و حتی مدعی. سرحداتی که خود می شود یک سرزمین. اگر بدانیم چرا، شاید بتوان آن سرزمین دیگر را تدارک دید. سرزمینی که در آن نه عقل تعطیل است و نه دل، خشکیده. انسان آزاد است اما تنها نیست. زمین آبادان است و آسمان خالی نیست. خدایش ترسناک و آدمش پرمدعا نیست. اگر پوپر از جهانی سوم، جهان ایده های جهانشمول و فراگیر و با اسلافی که آگاهانه و گزینشی کنار یکدیگر نشانده شده اند، سخن می گوید چرا نشود از جهان چهارم صحبت کرد؟ آرامش هم که ندهد، تعادل شاید ممکن باشد. تعادلی که سقوط را به تاخیر می اندازد.

دوگانه سنت و مدرنیته؛ روش شریعتی در اینجا نیز روشن است. تضاد این دو وضعیت را می پذیرد، لمس می کند و از آن رنج می برد. با این وجود حاضر به مونتاژ نیست، از الیناسیون می ترسد؛ از خلع هویت می هراسد و از قلابی بودن. اما به همان اندازه نیز از قالبی بودن هم بیزار است. او برای اینکه بتواند به نسبتی جدید میان این دوگانه به ظاهر متضاد بیندیشد به دنبال آشتی های پرتساهل نیست. او می خواهد «خود»ش باشد و شبیه خود بماند اما می داند که برای شناخت خود، دیگری ضروری است. «شناخت خویش به معنای محدود شدن و محبوس شدن در قالب های خویش نیست بلکه کسی خویشتن را می تواند بشناسد که در همان حال دیگری را می تواند بشناسد… این است که تمام تلاش و آرمان ما در عین حال که یافتن شخصیت گم شده و مسخ شده خودمان است شناختن غرب و شناختن امواج جدید دنیای فعلی و تمدن امروزی نیز هست برای اینکه هر کسی ضعف و فساد و انحراف و پوچی خود را به گردن غرب بیچاره می اندازد و ما را از آن معاف می کند. این مساله بد طرح شده است. کدام فرنگی چنین است که ما فرنگی مآبش شده ایم؟ آنچه که الان می بینیم نه به خاطر تقلید از غرب است به خاطر تقلید نکردن از غرب است. به خاطر نشناختن غرب است. به خاطر اینکه اگر مقلد آگاه غرب بودیم؛ اگر هم شرقی نبودیم، لااقل یک غربی گونه ای بودیم، لااقل چیزی بودیم و حال هیچ چیز نیستیم.» (هنر در انتظار موعود، ص 7) مدرنیته غربی چیست؟ مدرنیته قبل از هر چیز خروج از زیر چتر حافظه، قائل شدن اولویت برای خلاقیتی که بر محور اکنون می چرخد بی آنکه مشروعیتش را از دیروز برگرفته باشد، تفکیک ساحت ها، سر زدن سوژه و افسون زدایی است و اما سنت؛ تکرار است و عادت و آیین، حافظه است و خاطره و در دیروز ریشه گرفته، هسته سختی که سماجت می کند و در برابر تغییر مقاومت نشان می دهد. میان این دو آیا آشتی ممکن است؟ می شود هر دو را خواست و هر دو را بلوک وار پذیرفت؟ نمی شود. بشود هم می شوی شتر گاو پلنگ و اسکیزوفرنیک. راه دیگری را پیش می گیرد. در اولین اقدام به سراغ سنت می رود و نشان می دهد که سنت، اگرچه قدوم است و از یک دیروز ازلی تا به امروز برکشیده اما در عین حال وجهی اپورتونیستی نیز دارد. یعنی اتفاقاً به میزانی که توانسته است خود را با امر متغیر و زمانه متحول تطبیق دهد مانده است. اساساً راز ماندگاری اش در همین سیالیت و انعطاف پذیری او است.

متصلب انگاشتن او نادیده گرفتن رد پای زمان و زمانه در شکل گیری آن است. پذیرش این وجه سیال و فرصت طلبانه در سنت به شریعتی این امکان را می دهد که از یک سو سنت را مذهب نپندارد و مذهب را نیز با سنت یکی نگیرد و بدین ترتیب بتواند در مشروعیت آن تردید افکند، دعوت به تغییر کند و در آن دست برد بی آنکه برای این کار مجبور باشد به مذهب پشت کند. و اما مدرنیته را همچون یک فرآیند می پذیرد بی آنکه آن را تک الگویی ببیند. مدرنیته را قبل از هر چیز یک نوع روش می داند و نه یک الگو و نه یک دستورالعمل. شریعتی به کمک این رویکرد متفاوت به سنت و مدرنیته توامان، تلاش می کند این دو دنیای در برابر هم صف کشیده را به هم نزدیک کند و از مدرنیته آلترناتیو (تعبیر جامعه شناس هندی) سخن بگوید. اجتهاد ابزار این نوآوری است. اجتهادی که بر مبنای کتاب و سنت است و البته به جای عقل و اجماع، زمان و علم را نشاندن.

دوگانه اسطوره و اتوپیا؛ یکی دیگر از این سری دوگانه هایی که شریعتی می کوشد موقعیت تفکر و زیست خود را در میانه آن دو تعیین نماید دوگانه اسطوره- اتوپیاست، میان «آن بوده ای که هست» و «آن باید باشدی که نیست». میان این دیروز و آن فردا. نه محصور، نه معلق. هر تاریخی و هر انسانی نیازمند این اسطوره های موسس است که به کمک آن می تواند نگاهش را به عالم و آدم نشان دهد. از نظر شریعتی اسطوره حقیقتی که همچون واقعیت نگریسته می شود، همچون واقعیت زیست می شود و بیان سمبلیک مسائل بنیادی ای است که نوع انسان با آن درگیر است. اسطوره ها ضروری اند و وجدان اسطوره ساز انسان، حتی اگر واقعیت خارجی نداشته باشند امکان قرائت ها و تفاسیر مختلف را برای انسان فراهم می کنند و می شوند سرچشمه های تخیلی سیال و موثر. در اتوپیا بر خلاف اسطوره، سخن از نابوده ای است که موجود فرض می شود. به یمن همین فرض است که انسان رنسانس «تخیل مقلد» را به «تخیل خلاق» بدل کرد. تخیلی که البته با واقعیت تنطیم می شود. در این رفت و آمد میان امر واقع و امر خیالی فرض شده فضایی از ممکن فراهم می شود تا انسان ًمحتوم ً منتظرً قرون وسطا را تبدیل کند به اراده ای آزاد و امیدوار که قادر به اقدام است. ناکجا، محصول سفر است و فراهم آوردن امکان سفر. نگاه اتوپیایی متعلق به مسافری است که به جست وجوی جایی دیگر می رود و در بازگشت نگاهی انتقادی به وضع موجود پیدا می کند. رفتن، ترک کردن آنجایی که هستی و بر گشتن به همان جا. ایجاد امکان مقایسه و خط انداختن بر چهره ناقص واقعیت. او ما را از پذیرش محتومیت واقعیت و شکنجه شدن توسط آن مصون می دارد، خلق ناخودآگاهی جدید است در این واقعیت کور و بسته. جایی میان فاتالیزم و پذیرش محتومیت امر واقع. امید به این که تاریخ به پایان نرسیده و چه بسا هنوز شروع هم نشده باشد. شرط بقا و تداوم هر اجتماعی، در این است که قادر باشد برای خود وضعیت های فرضی خلق کند، آنها را تقویت کند و به آنها تعلق پیدا کند. رویای یک انسان بیدار است (تعریف ارسطو) اتوپیا بریدن از ایده قدیمی جهان برتر در آن سوی دنیای مادی است. اندیشیدن به سازماندهی جدیدی میان انسان ها در همین پایین است. اتوپیا سیستم نیست اما می تواند ابزار شناخت باشد. اصل است نه برنامه. پرسش این است که میان اسطوره که در دیروز ریشه دارد و اتوپیا که میل به فردا دارد، پروژه و نوع زیست شریعتی کجا قرار دارد و آفت های آن از نظر او کجاست؟ آفت ً اسطوره (mytification)، افسون زدگی mystification) یا به تعبیر خود شریعتی استحمار است و آفت اتوپیا، در خود بستگی و لازمان بودن آن است. تقلیل کلیت انسانی به یک تمامیت بسته (تصویر جزیره) است جایی که زمان در آن ایستاده. باز همان سوال همیشگی؛ شریعتی برای پرهیز از این دو آفت چه روشی را پیش می گیرد؟ روش شریعتی برای نجات اسطوره و اتوپیا، جدا کردن سهم اسطوره از افسون است (استحمارزدایی) از یک سو مشروط کردن اتوپیا است به زمان، به همین جا و هم اکنون.

کلیه بحث هایی که درباره اسطوره های مذهبی پیش کشیده است و تلاش برای پررنگ تر کردن تاریخیت آنها از همین رو است (نقد معصومیت، ماورایی بودن آنها، معجزاتی که به آنها نسبت داده می شود و…) وارد کردن مباحثی چون جغرافیای حرف، چندساحته دانستن واقعیت، توجه و انذار دادن نسبت به ناهمزمانی تاریخی و تقویمی و… پرهیز از الگوسازی و… روشی است که شریعتی می کوشد به یمن آن اتوپیا را همچون پازلی به تمامی چیده شده تعریف نکند بلکه پازلی بداند ناتمام و در هم ریخته که هر بار فقط به ما امکان دوباره چیدن عناصر سازنده آن را می دهد. چنین پازلی هرگز به تمامی چیده نخواهد شد و در نتیجه هیچگاه به تمامی همچون الگویی محتوم تحقق پیدا نخواهد کرد و فقط فرصتی است و امکانی برای گشودن چشم اندازهای جدید. رویکرد اتوپیایی، صرفاً تلاشی است برای خلق ناخودآگاهی در سطح نیازهای ما.

به کمک این دوگانه اسطوره و اتوپیا است که شریعتی می خواهد هم از حسرت برای زمانه های از دست رفته خلاصی یابد و هم قربانی محتومیت امر واقع نگردد.

نه زندانی سرگذشت و نه زندانی سرنوشت. کشف علل درد به یمن عقل و کشف درمان درد به یمن تخیل. به عبارتی تکلیف شریعتی روشن است به این معنی که قرار نیست تکلیفی روشن باشد. جست وجوی آرامش، آرامش نیست. چنانچه اتوپیا، بهشت زمینی نیست، فقط فضایی است سرشار از واقعیت ممکن. (این را ارنست بلوخ مولف کتاب اصل امید می گوید)این عقلانیتی که دنیا را همین حالا، عینی و قابل درک و لمس و مصرف می داند و می خواهد، می تواند تضادی با نگاه اتوپیایی نداشته باشد. این دنیا و همین عقلانیت جدیدی که از آن صحبت می شود محصول و مخلوق عقلانیت انتقادی یک سری اتوپیست است. اتوپیست هایی که امید به فردای گشوده را جانشین حسرت برای دیروز کردند. اتوپیست ها بودند که با تکیه بر ضرورت تخیل در برابر جنبش های ارتجاعی هزاره گرای زمانه خود ایستادند و یا نقش جایگرین بازی کردند. مهمترین کار این نگاه تغییر نسبت آدم ها با زمان بود. تنها چیزی که می تواند جای حسرت برای گذشته را بگیرد، امید به آینده است (سخن یکی از بزرگان غربی است) و این یکی از مهمترین علائم شکوفایی چیزی بود که نامش را عقلانیت می گذارند؛ از دیروز روی برگرداندن و جسورانه به جست وجوی فردا رفتن. امر عینی و واقعی را عین واقعیت نپنداشتن و امکان دخل و تصرف را فراهم ساختن. دخل و تصرف در امر موجود میسر نمی شود مگر با داشتن یک سری فرضیات. یکی از تعاریف علم همین است؛ داشتن فرضیه و بر اساس آن رفتن سراغ آزمون و تجربه و مشاهده. اتوپیا در همین پایین نیست، اتوپیا اصلاً نیست، نه در پایین و نه در جای دیگر. اتوپیا کشف یک امکان است در درون آنچه که واقعیت قطعی پنداشته می شود. باید دید چه چیزی – چه وضعیتی واقعیت قطعی پنداشته می شود حتی اگر زشت و کریه باشد – و به کمک آن عقلانیت معطوف به تخیل، شروع کرد به چوب لای چرخ آن گذاشتن، آنقدر که از مدار همیشگی خارج شود و چرخش دیگری را موجب گردد.

دوگانه آگاهی ایدئولوژیک -آگاهی آکادمیک؛ امروز دیگر همگان جدل میان بوعلی و ابوذر را می شناسند و تقابلی را که شریعتی میان این دو برقرار کرد. (و تقابل هایی همچون شور و شعور، شر و خیر، فلسفه و عرفان، بزم و رزم و….) شریعتی متهم است به داشتن رویکردی ایدئولوژیک به حقیقت و معرفت و رویکرد ایدئولوژیک را چنین تعریف می کنند؛ نگاهی ثنوی به جهان(سیاه- سفیدی) فرشته خو نشان دادن دوست و اهرمنی کردن دشمن. یکپارچه نگر، سیستم ساز، معطوف به تغییر، توجیه گر، تقلیل دهنده، نگاهی ابزاری به آگاهی و یا حقیقت به قصد عمل. یعنی دستورالعملی کردنً و یا شدن انسان. تک ساحتی. ایدئولوژی به عبارتی، عبارت است از سه کلمه؛ سقف، نظم و تکرار. با این وجود از شریعتی می خوانیم که از سقف، نظم و تکرار بیزار است. اگر ایدئولوژی نظم باشد و سقف باشد و تکرار، ضدایدئولوژیک تر از او را نمی توان یافت. آیا تفکری که خود را مدام از طریق افشای کلیشه ها و موقعیت های مستقر تعریف می کند، اصلاً امکان تقلیل یافتن به این یا آن را دارد؟ بخواهد هم نمی تواند. آگاهی ایدئولوژیک از نظر شریعتی، فهم یک سری فوریت ها است. فوریت های زندگی. فهم این فوریت که من کدامم؟ او دنبال به دست آوردن و به دست دادن آن روشی است که بتوان در پرتو آن، این خود آشفته در هم ریخته را توضیح داد، سامان داد. هر کدام را بر سر جای خود نشاند. نسبت بین آنها را تعیین کرد. نشان داد حفظ کدامیک ضروری است، کدامیک را می شود وانهاد، کجا کم است، کجا زیاد و… از همین رو معتقد است که در آگاهی ایدئولوژیک وجهی هست که با مطلع بودن، فاضل بودن مرز دارد. آگاهی ای که روشنفکر از آن حرف می زند شاید فرقش با دانستن های دیگر، در این باشد که آگاهی تلنگری است. منجر می شود. در نتیجه شاید خیلی بی شباهت به اثرات خلق هنری نباشد. آن آگاهی ای که امکان گریز را فراهم می کند. جایی که بشود در آنجا متفاوت بود، تجربه های جدیدی را به دست آورد. آگاهی ای که سرمنشاء یک اتفاق می شود. اتفاقی که تدارکش می شود وظیفه روشنفکر. آگاهی با داشتن اطلاعات یکی نیست. اطلاعات پخش می شود اما لیز می خورد بر سطح. نفوذ نمی کند. کاشته نمی شود. برای کاشتن بذر باید در نتیجه اول زمین را شخم زد. یعنی شرایط کشت را فراهم کرد. بدیهی است که گسترش اطلاعات یکی از روش های ممکن شخم زدن است. اما فقط یکی از راه ها است. ربط این اطلاعات و آن زمین هم باید روشن شود. آگاهی ایدئولوژیک به عبارتی کارش شخم زدن است، زیر و رو کردن و آماده سازی برای بذرافشانی. شریعتی با آگاهی های آکادمیک مشکلی ندارد اما در کفایت آن بحث دارد. در کتاب حج به این تفکیک اشاره می کند؛ عرفات، اولین مرحله است و اقامت در آن ضروری است ؛ یعنی معرفت و شناخت. اما در آنجا نباید ماند و باید به مشعر گذر کرد. شعور. شعوری که مساوی با خودآگاهی است و پس از آگاهی و اطلاعات می آید. بنابراین آگاهی ای معطوف به زندگی، درونی شده. آگاهی ای که منجر به یک رفتار می گردد. با این پارادوکس ها آیا می شود انسانی ساخت تک ساحت، جهانی خواست یکدست و یکپارچه، جامعه ای سامان داد توتالیتر و یکپارچه ساز؟ بعید به نظر می رسد. همین است که شریعتی در همه جا غیرخودی تلقی می شود. در میان هنرمندان، در میان سیاستمداران و بالاخص در میان مذهبی ها. او موفق شده راه های پنهان این سه مرتبه را -من هنرمند، مای سیاستمدار، ایشان مذهبی- پیدا کند، پلی بزند و عبور و مرور را ممکن گرداند.

این که چنین ترددی پسندیده هست یا نه بحث دیگری است. اما ممکن است. شدنی است و همین کشف راه های به ظاهر ناممکن برای کشف و فتح سرزمین های جدید و عبور از مرزهای مستقر به او نگاهی بخشیده است گشوده، رفتاری ضدکلیشه ای و روحی کاملاً آزاد و بی رودربایستی و در یک کلام نادر. تجربه ای که به او این امکان را می دهد که مذهبی بماند، از فردیت خود دست نکشد و به سرنوشت عمومی بی اعتنا نگردد و البته فراهم آوردن چنین موقعیتی، او را از بسیاری موقعیت ها محروم نیز کرده است. شده است بی صاحب، تنها و سرگردان. همان که خود می گفت؛ روشنفکر آواره. آوارگی ای نه ترحم آور، نه غم بار، بلکه کاملاً انتخابی. این آوارگی انتخابی نه تنها ترحم انگیز نیست که حسرت آور است.

شریعتی این آوارگی را فضیلت می خواند و به آن مباهات می کند و با تکیه بر آن، همه روح ها و جان های مستقر را قضاوت می کند، متهم می کند. شریعتی سیاستمدار از آن «ما»یی می گوید که شفاف است، سپری برای پنهان شدن نیست و شریعتی مذهبی به مذهبی عشق می ورزد که نقاب نیست، فردیت را نمی کشد و بی هویت نمی سازد. از مذهبی که فقط منبر وعظ و خطابه نیست.

نوعی زیست است و مهمتر از همه نوعی رفتار و نوعی نگاه به عالم و آدم.شریعتی به یمن این زیست پوست و گوشت و استخوانی تضادها و تلاشی که برای پیدا کردن تعادل و سلامت به خرج می دهد درک از هارمونی را تغییر می دهد. ذهن ثنوی ًتقلیل گر راحت طلب را ارتقا می بخشد.

به مومن نشان می دهد که راه رهایی از تناقضات، شناسایی آنها است و نه انکار آنها، برقراری نسبتی جدید میان آنها است و نه حذف یکی به نفع آن دیگری و یا آشتی های اسکیزوفرنیک و شتر گاو پلنگی. شریعتی برای پیدا کردن پاسخی به این پرسش تراژیک، من کدامم؟ نه دستورالعمل صادر می کند و نه الگو بلکه روش به دست می دهد؛ تداخل متقابل میان عناصری مدام در معرض بازتفسیر و نه ترکیب های پاتولوژیک و موزائیک وارکه چیزی به جز بر روی هم انباشتگی عناصر بی ربط با یکدیگر نیست. (تعبیر مالینوسکی) فراهم آوردن دنیایی که در پرتو حقیقت خیر و زیبایی امکان هم نشینی میان معرفت، اخلاق و هنر فراهم آید؛ … « در آنجا من و عشق و خدا دست در کار توطئه ای خواهیم شد تا جهان را از نو طرح کنیم… بهشتی که در آن درختان همه درخت ممنوع اند جهانی که دست های هنرمند ما معمار آن است» (هبوط، ص 134)

پی نوشت؛

1- متن سخنرانی اورهان پاموک در مراسم اعطای جایزه نوبل ادبیات 2006 ترجمه ارسلان فصیحی

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : می 19, 2015 1203 بازدید