هرمنوتيک نقد | فرید مرجایی (مرداد ۱۳۸۶)
هرمنوتيک نقد
فرید مرجایی
تاریخ: ۲۱ مرداد ۱۳۸۶
آنچه در پی خواهد آمد نقدی است که دکتر فرید مرجایی بر نوشته دکتر موسي غني نژاد آورده است. نوشته آقای موسی غنی نژاد را در اينجا ببینید.
21 مرداد 1386
بدون ترديد از ديد خود دکتر علي شريعتي سيستم فکري وي بايد مورد نقد قرار گيرد، چرا که وي از نسل هاي بعدي انتظار داشته که در عصر خود، جريان فکري «آزاديخواه، رهايي بخش و ستم ستيز» را به پيش برده و بدون هيچ تعصب، آن جريان بازسازي و ترميم شده تا در چارچوب زمانه خود جوابگو باشد. فرآيند نقد قدرت به طور مدام و شناور در زمان را، وي «انقلاب هميشگي» ناميد. بنا بر اين معيار، از منظر تجربيات تاريخي امروز و پنداشت هاي امروز، انتقاداتي به نظريات دکتر شريعتي مي شود. مگر امکان دارد که بعد از چهل سال، يک منظومه فکري، همه چيز را جوابگو باشد؟ ولي از طرف ديگر، بايد در نظر داشت که هر نقدي الزاماً علمي، پراعتبار و بي طرف نيست و مي توان محتواي خود آن نقد و جايگاه و زمينه تاريخي آن را هم ارزيابي، بررسي و نقد کرد، نقد که ايستا نيست، به خصوص که گاهي نقد در خلأ و شرايط بي طرفانه سياسي و ايدئولوژيک صورت نمي گيرد. حتي الامکان بحث را بايد در جايگاه ايدئولوژي- تاريخي خود قرار داد. با وجود انتقاداتي تئوريک، ميراث شريعتي هرگز سهامدار و وامدار «قدرت» در حوزه سياسي نشد و در حوزه نقد قدرت باقي مانده است. پروسه نقد قدرت، به طور طبيعي «سيستم قدرت» را به چالش مي کشد و در واکنش به آن، فرآيند قدرت تهاجماتي تئوريک بيرون مي دهد، چرا که آن گفتمان را تهديدي بر مشروعيت وجودي خود مي بيند، حتي در جامعه مدني و دموکراتيک. منظور ما از «قدرت» يک نيروي نظامي نيست، بلکه متاثر از تعاريف ميشل فوکو و گرامشي است که «قدرت» خود را در کنش گفتماني نيز منعکس مي سازد. روشنفکران اگر به روند اين کنش و کشمکش خود آگاه نباشند، گهگاه بازتاب گفتمان قدرت مي شوند. در مقاله «اصلاح طلبي پوپوليسم چپ»، در روزنامه هم ميهن و شرق 5 تيرماه 1386، آقاي دکتر موسي غني نژاد با ارائه نقدي به افکار و آراي دکتر علي شريعتي به ارتباط پوپوليسم راست و چپ پرداختند. نحوه بيان و ادبيات اين مقاله، توجه و تعجب ناظران را به خود جلب کرد که گويي اين مطالب، فراي يک پولميک، يک نيروي اجتماعي را هدف گرفته است. در نوشته کوتاه خود، ايشان موج فکري- تاريخي را که دکتر شريعتي ايجاد کرده بود، تقليل دادند به «يک سري خطابه هاي احساسي». اين در صورتي است که دکتر عبدالکريم سروش در کتاب «قصه ارباب معرفت»، علي شريعتي را در کنار احيا کنند گان دين همچون محمد غزالي، فيض کاشاني و محمد عبده قرار مي دهد. اصلاً معلوم نيست چرا آقاي غني نژاد دو شخصيت دکتر علي شريعتي و مهندس ميرحسين موسوي که تشابه و تجانس بسياري بين شان نيست را در يک مقاله به طور ناموزون گنجانده اند. شايد قصد داشتند کار راحت شود و از ديد خود، در يک مقاله خلاصه به چپ ملي- اسلامي بپردازند.سوسيال دموکراسي بر پايه اخلاق – خداپرستان سوسياليستآقاي غني نژاد مي نويسند که دکتر شريعتي از نظام بازار و تجارت تنفر داشت. ولي اينطور نيست، تقليل دادن شريعتي بين توليد و بازار و کاراکتر نهيليسم صوفي گرانه، شناخت دقيقي از وي نيست. دکتر شريعتي با اقتصاد توليد و بازار مساله نداشت، بلکه انزجار وي از نظام سوداگري و رقابت نابرابر بود که بسياري را از حق حياتشان و حق اجتماعي شان محروم کرده و صدمه مي زد. سيستمي که فقط و فقط سرمايه را مقدس مي داند و به خاطر انباشت، خدمات ضروري اجتماعي را از اقشاري سلب مي کند. اين شرايط تخيلي نيستند و ما آن را در جوامع مختلف در تاريخ مشاهده کرده ايم. از طرف ديگر، در جوامع اسکانديناوي همچون فنلاند و سوئد، مردم جامعه به طرز دموکراتيک تصميم گرفتند که از روند دوقطبي شدن جامعه بپرهيزند و سابقه چهل و پنج سال سوسيال دموکراسي را تجربه کرده اند. با توجه به همين روحيه رهايي بخش، دکتر شريعتي به متفکريني که درطول تاريخ دانش و کار تئوريک شان در خدمت قدرت و توجيه استيلاگري بود، علاقه نشان نمي داد.بين اقتصاددانان بحث، مناظره و اختلاف نظر هست که بهينه سازي اقتصادي -اجتماعي، چه استراتژي کلان و علمي را دربر مي گيرد. آقاي غني نژاد و بعضي نئوليبرال ها فرمول خودشان را علمي دانسته و فرمول اقتصادي ديگران را «تخيلي» به حساب مي آورند. رونالد ريگان رئيس جمهور سابق امريکا نيزفرمول اقتصادي خود را که متاثر از ميلتون فريدمن بود (اقتصاد طرف عرضه) علمي خوانده بود. «ريگاناميکس» قرار بود که با تخفيف ماليات بر شرکت هاي خصوصي و ده درصد غني ترين قشر جامعه و در عين حال کاهش دادن بودجه رفاه اجتماعي مستمندان، اقتصاد را به حرکت درآورد. تئوري اين بود که وقتي که طبقه بالا با امتياز اقتصادي و مالياتي ثروت اندوخت، در نهايت اين به سرمايه گذاري و رشد اقتصادي انجاميده و ثروت به پايين نيز سرازير مي شود. نه تنها اين صورت نگرفت، بلکه دولت ريگان بيشترين کسر بودجه را در تاريخ اقتصاد امريکا ايجاد کرد و در نهايت کلينتون يک دموکرات با فرمول کينز (با نقش اقتصادي دولت) مساله کسر بودجه را حل کرد. استنباط اين است که بازار و سرمايه بايد موفق باشد ولي در نهايت مردم جامعه و امرار معاش آنها را هم بپوشاند وگرنه آن فرآيند از هستي وجود خودبيگانه و الينه مي شود (فتيش). در آن رويکرد اقتصادي، مردم و جامعه در خدمت بازار و سرمايه نيستند. مرحوم آقاي عالي نسب و آقاي عزت الله سحابي مطلب توانمندي اقتصادي را از ديد سوسيال دموکراسي دنبال کردند. در همين دوساله اخير هم مردم اکثر کشورهاي امريکاي لاتين، در انتخابات تصميم گرفتند که در اين مرحله، سوسيال دموکراسي بهترين و «علمي ترين» راه حل اقتصادي- اجتماعي براي آنهاست.
در جوامعي نظير ايران، سوسياليسم بر پايه دموکراسي يا سوسيال دموکراسي چنان آزمون نشده و آن مدل را نبايد مانع رونق و حرکت اقتصادي دانست. واقعيت يا معضل اقتصادي خيلي از اين کشورها، مجادله و رقابت بين سوسياليسم و سرمايه داري خالص نيست. قاعدتاً، خصوصيات اقتصاد رانتير و مافيايي مانع پيشرفت و بازدهي است و هر سيستم بسته اي را نمي توان به حساب سوسياليسم گذاشت. اقتصاددان معروف امريکاي لاتين هرناندو دسوتو فرآيند مشابهي را در جوامع امريکاي لاتين به خوبي مشاهده کرده است. «دسوتو» اعلام کرده بود علت اينکه الگوي اقتصاد سرمايه داري همواره در امريکاي لاتين با شکست منجر مي شود اين است که طبقه اقتصادي اشراف، اليگارشي يا مافياي اقتصادي از طريق رفتارها و کنترل انحصارگرايانه، موانعي را به وجود مي آورند که به غيرنخبگان اين فرصت را نمي دهد تا وارد بازار شوند و در يک بازي عادلانه به رقابت بپردازند. به اين ترتيب نخبگان با اتکا به امتيازات سياسي- قانوني، فعاليت هاي اقتصادي جامعه را کنترل مي کنند. در نتيجه آن طبقه اي از اجتماع که از نظر اجتماعي و سياسي داراي رانت و قدرت برتري است، با محروم کردن بسياري از ديگر گروه هاي اجتماعي از تبديل شدن به بازيگران اقتصادي، اجازه نخواهد داد مکانيسم بازار به صورت مطلوب که مورد نظر سيستم سرمايه داري است، عمل کند. از زمان مارگارت تاچر، شعارهايي از انگليسي به زبان هاي مختلف، عيناً، لغت به لغت ترجمه شده اند. به عنوان مثال، «چه سودي دارد که فقر را تقسيم کنيم؟ بايد سرمايه توليد شود، که فرصت توزيع آن باشد.» همه توسعه اقتصادي- اجتماعي را مي طلبند و نمي خواهند که فقر تقسيم کنند، ولي در نهايت، برنامه هاي اقتصادي را با مولفه هاي اجتماعي مي سنجند. سوسيال دموکرات ها نه تنها نمي خواهند فقر را تقسيم کنند، بلکه خواهان توسعه و رونق اقتصادي براي همه اقشار بوده اند. تمرکز و قطب بندي سرمايه هاي اجتماعي زير هر اسمي يا تحت هر سيستم اقتصادي، مورد پذيرش نيست.
در رويکرد نئوليبرال اين استنباط القا مي شود که سيستم «اقتصاد» سرمايه داري به تنهايي، حل کننده مشکلات و ناهنجاري ها در حوزه سياسي و دموکراسي نيز هست. در زمان جنگ سرد، بسياري از کشورهاي ديکتاتوري يا فاشيستي نظام اقتصادي سرمايه داري داشتند و در حقيقت، فرصت مناسبي را براي سرمايه گذاري شرکت هاي داخلي و غربي ايجاد مي کردند. چرا که با سرکوب اتحاديه هاي کارگري و محيط زيست، شرايط سوددهي براي شرکت هاي چندمليتي به حداکثر مي رسيد. دقيقاً بنا به همين اصل اخلاق و کرامت انساني بود که خداپرستان سوسياليست، دموکراسي و مشارکت را به قلمرو اجتماعي نيز بسط مي دادند.
استحمار
در جايي ديگر، آقاي غني نژاد اينگونه به مکتوبات دکتر شريعتي اشاره مي کند، «مفاهيم توخالي يا ضدمفهوم هايي مانند استحمار….» لغت استحمار در عربي رواج ندارد و در ماخذالمنجد و برهان قاطع هم يافت نمي شود. ولي واژه- مفهوم استحمار يکي از مقوله هاي مهم جريان فکري دکتر شريعتي است و به همين جهت با ابداع بومي اين واژه، وي اهميت آن را به مخاطبين خود القا مي کند. قابل تصور است که هر مکتب يا جريان تحول خواه و رهايي، زبان را دربرمي گيرد يا زبانشناسي را ابداع مي کند. پايه هاي ارزشي مکتب انتقادي را هم مي توان در زبان يافت که به هرمنوتيک انتقادي هم مي انجامد. يورگن هابرماس از متفکرين مکتب انتقادي در مدل «زيست جهان- کنش ارتباطي» خود، به خصلت زباني کنش ها تکيه مي ورزد. در همين چارچوب، دکتر شريعتي معتقد بود که تحول اجتماعي و يک رنسانس، به يک زبان شناسي جديد با مفاهيم جديد و واژه هاي بازتعريف شده نيازمند است.سلطه اجتماعي، تاريخ، زبان و روايتي را مستقر مي سازد که با شرايط «مسلط» مناسبت و سازگاري داشته باشد. دقيقاً به همين منظور بود که نماد سيستم اقتدارستيز شريعتي هم، در بعد مفهومي و زباني است. طبيعتاً، لغت استحمار در باب «استفعال» – طلب چيزي را کردن– بوده است و از ريشه «حمار» مي آيد. به عنوان مثال، استکبار يعني فزون طلبي و زياده خواهي. استثمار، يعني بهره کشي. با مطرح کردن واژه استحمار، دکتر شريعتي اهميت بخش فرهنگي و فکري فرآيند فراگير سلطه را به بحث مي کشد. در باب الهيات رهايي بخش نيز «انريک داسل»، در مورد «هرمنوتيک سلطه» مطالبي ارائه مي دهد. (براي بررسي «هرمنوتيک رهايي» در افکار هايدگر، داسل و شريعتي رجوع کنيد به اثر فوق العاده دکتر عباس منوچهري، «هرمنوتيک دانش و رهايي»، جنگ انديشه 1381)
در انديشه کارل مارکس هم به مقوله اي بر مي خوريم که از جنس فکري فرهنگي است و نه حيات مادي جامعه. «آگاهي کاذب» فرآيندي است که طبقات يا اقشار تحت «استضعاف»، مطالب و مفاهيمي را دروني مي کنند که با منافع واقعي و عيني آنها منافات دارد. به عنوان مثال، حزب جمهوريخواه امريکا با استفاده ابزاري از مسائل تنش زاي فرهنگي در جامعه، مي تواند اقشار ضعيف جامعه را متقاعد کند که در انتخابات مختلف عليه منافع واقعي خود راي دهند و برنامه هاي اقتصادي جمهوريخواهان را بر مسند کار بگمارند.
آنتوني گرامشي در کتاب «يادداشت هاي زندان» تعريف منحصر به فرد و مشخصي را از مقوله «هژموني فرهنگي» تبيين کرد. آن مقوله هم در پيرامون همين بحث دروني کردن مفاهيم ديکته شده است. گرامشي مي نويسد که در دنياي مدرن، تسلط و سلطه پذيري وابسته به تشکيلات و نيروهاي بيروني (پليسي) نيست، بلکه فرآيند سلطه با توليد گفتمان، بر آن است که با همراه کردن نخبگان فرهنگي در يک شبکه، يک بلوک يا يک ائتلاف اجتماعي ايجاد کند، وي اين را «بلوک تاريخي» مي نامد. به گفته گرامشي، وجود اين «بلوک تاريخي»، ضامن متقاعد کردن همه و پذيرش يک سيستم اجتماعي از طرف همه اقشار جامعه است. بدين ترتيب، در اين پروسه، هژموني در يک شبکه همراه نهادهاي اجتماعي، کنش گفتماني، ايده و فکر، توليد و بازتوليد مي شود. در اين مورد نيچه گفت؛ «آنجا که علوم انساني يا اساساً معرفت انساني با قدرت عجين باشد، قطعاً به خلاف حقيقت خواهد رسيد.» به طور کل، اين متفکران، تحقق معناي بودن را در وجود ضدسلطه تفسير مي کنند.
نهضت و نظام، حرکت و نهاد
با پرداختن به دکتر شريعتي و مهندس موسوي، آقاي غني نژاد سنت هاي مختلف چپ را يکپارچه مي انگارند. ولي با يک کاسه کردن اين دو، نمي شود سمبل دو جريان متمايز و دو قرائت مختلف از چپ را در يک قالب قرار داد. يکي مدير است و ديگري تئوريسين جنبش نوگرايي (پروتستانتيسم يعني اعتراض به سنت). يکي در راس«قدرت» براي تحقق عدالت است و ديگري روشنفکر متعهد، «منتقد قدرت». در بعد تاويل، هر قطره وجود شريعتي (و هر قطره مرکب وي) نقد قدرت مي کرد.
پديده انقلاب طبيعتاً در لحظه اول خواست هاي رهايي بخش را در ابعاد بسياري به ناچار آزاد مي سازد. ولي باز به طور طبيعي يک «قدرت مرکزي» براي ثبات جامعه و استقرار و استحکام خويش، بسياري از انرژي هاي رهاشده ترمز زده و تلاش بر مهار آنها دارد.«قدرت» جديد آرمان را گزينشي و در چارچوب حمايت معنوي و عملي از نظام نوپا تعريف و تعيين مي کند.
تنش بين نهضت و نظام، حرکت و نهاد و فرآيند استقرار و انجماد حرکت در قدرت، در نوشته هاي دکتر شريعتي به خوبي مطرح شده است و در راستاي حفظ شتاب و خصوصيات ترقيخواه «حرکت» اجتماعي، وي مقوله «انقلاب هميشگي» را باز کرد. دهه شصت، در زمان صدارت مهندس موسوي (و مجاهدين انقلاب اسلامي در دولت وي)، اقتصاد جامعه به خاطر جنگ بسيج شده بود و اين بسيج همه جانبه، با شعار «وحدت در کلام»، حوزه فرهنگي را نيز در بر گرفت. در عين حال در شرايط بحراني جنگ، جامعه مدني به وسيله بعضي عناصر تماميت خواه تحت فشار قرار گرفته بود. به عنوان دولت وقت، آنها چاره اي جز حمايت از شرايط سياسي جامعه نداشتند. «قدرت» (هرچند عدالتخواه در قلمرو اقتصادي)، دگرانديشي و کثرت گرايي را در توان جامعه نمي ديد و درجه تحمل و مجال آن را نمي داشت. در چنين شرايطي، اين دو جريان در مقابل هم قرار گرفتند، يکي از جنس گفتمان و ديگري در حوزه دستگاه کنترل. سيدمحمد محمدي مي نويسد، نظم برآمده از انقلاب همان قدر از جامعه ايده آلي شريعتي به دور بود که نظم قبل از انقلاب از آن دور بود (شرق 29 خرداد 1386). ما دقيقاً نمي دانيم دکتر شريعتي در سال هاي شصت، در چه شرايطي قرار مي گرفت. ولي مي دانيم که چند سال بعد از انقلاب، برنامه سالگرد شريعتي که در منزل ايشان برگزار شد، ميهمانان خانواده وي مورد هجوم مهاجمين قرار گرفتند. (گفت وگوي احسان شريعتي با نگارنده) آقاي احمد گلزاده غفوري در نقد تاريخنگاري آن مقطع، مقاله اي در روزنامه عصر آزادگان 19 دي 1378، نوشته و اين روند را بررسي کردند.
شريعتي و موسوي از دو ميراث و بستر سياسي متفاوت برخاسته بودند. استاد محمد تقي شريعتي و آقا طاهر احمدزاده در انتخابات مجلس در مشهد به حمايت از نهضت ملي و دکتر مصدق فعاليت مي کردند. دکتر شريعتي و استاد شريعتي هر دو با هم، بعد از کودتاي 28 مرداد در مبارزات نهضت مقاومت ملي زنداني شدند. از آن جهت که دکتر شريعتي به نهضت خداپرستان سوسياليست و دکتر محمد نخشب تمايلات فکري داشت، در بين احزاب سياسي جبهه ملي به حزب مردم ايران پيوست. وي در اروپا نيز سردبيري نشريه جبهه ملي را به عهده داشت. از آن طرف، حزب جمهوري اسلامي که مهندس موسوي سردبير روزنامه آن بود، نه تنها ريشه خود را در نهضت ضداستعماري نفت نمي ديد بلکه، يک جريان ضدمصدقي از نزديکان حسن آيت را در خود پذيرفت. جريان فکري شريعتي شعار آزادي، برابري و عرفان را مدنظر داشت. چرا که نان را براي رهايي انسان کافي نمي ديد. يکي از پايه هاي فکري نهضت خداپرستان سوسياليست آن بود که دموکراسي و سوسياليسم لازم و ملزوم يکديگر بوده و هر دو بايد بر پايه فلسفي اخلاق و خداپرستي استوار باشند. از اين رو از طرف بعضي محققين اين نهله و پيامد هايش در ايران به جريان متمايل به سوسيال دموکراسي شناخته شد. با اينکه دولت مهندس موسوي (و مجاهدين انقلاب) پويا و در بعد اقتصادي عدالت خواه بودند، ولي تعبير آنها از مالکيت اجتماعي، دولت مقتدر و تمرکز در دولت بود. به عبارتي، قرائت آنها از جمع گرايي، «عدالت خواهي توزيعي» توصيف شده است. در اول انقلاب مرحوم آيت الله طالقاني و همفکران شريعتي، دکتر کاظم سامي و دکتر حبيب الله پيمان در رد سرمايه داري دولتي و به خاطر افزايش مشارکت مردم و افزايش حقوق جامعه در مقابل دولت، بر مساله دموکراسي شورايي و شوراپارلماني براي نظارت بر دولت پافشاري کردند. در اصل، سوسياليسم اقتدار و فربه شدن دولت را نمي طلبد. ولي نقش دولت را در حمايت از توسعه و محدود کردن رقابت نابرابر نمي توان ناديده گرفت. ولي مهم تر آنکه بينش کلي مهندس موسوي و مجاهدين انقلاب، در مسير نوانديشي و نوگرايي قرار نمي گرفت و چون مباني انديشه شان در بستر سنت قرار داشت، سعي بر نقد و شالود ه شکني سنت نداشتند. جريان نوانديشي و فکري دکتر شريعتي نگاه متفاوت به انسان و دين داشت و به گفته دکتر حبيب الله پيمان، حرکت احياگرايي، دين و شريعت را يکي نمي داند و به علاوه، احکام شريعت را وابسته به مقتضيات زمان مي شمرد. با اينکه دکتر شريعتي به مدرنيته نقد داشت (همان طور که به همه پديده هاي غالب نقد داشت) انريک داسل هم با همان پيشينه جهان سومي، «پارادايم رهايي بخش» را در مقابل «پارادايم مدرن» قرار مي دهد. (عباس منوچهري) با اين حال به طور کلي شريعتي در سيستم، کنش فکري و منش خود مدرن بود و به قول مجيد تفرشي وي براي بيان مفاهيم ديني، همچون محمد نخشب از زبان سکولار استفاده مي کرد. مصاحبه محمد قوچاني با دکتر حبيب الله پيمان، (اين چپ ها، آن چپ ها)، تمايز فکري -تاريخي اين دو جريان را به طور وسيعي مورد بررسي قرار مي دهد. روزنامه «عصر آزادگان»، 10 آذر 1378
* به رغم وسعت علمي اين دو محيي، محمد غزالي و فيض کاشاني، احياگري آنها را بايد در رابطه با نهادهاي قدرت زمان خود ديد. غزالي در چارچوب حمايت وي از خليفه وقت المنتصربالله و دستگاه سلجوقي تحليل شده و فيض کاشاني هم در وضعيت فکري و فرهنگي دوره شاه عباس بررسي مي شود.
![[facebook]](http://drshariati.org/btn_fb_55px.gif)
