لزوم خارج شدن اندیشه های شریعتی از محاق یکجانبه گرایان

پرسش‌های گشوده

عبدالرسول خلیلی

منبع: روزنامه اعتماد

تاریخ: ۲۹ خرداد ۱۴۰۲

شناخت اندیشه های دکتر شریعتی به مثابه اثرگذاری او در نسل جوان با رویکردی نوآورانه تحول بخش اندیشه دینی در قبل از انقلاب است تا جایی که دامنه تاثیر آتش اندیشه های او به بعد از انقلاب اسلامی هم کشیده شده است. اسلام شناسی سیاسی شریعتی، نقش او را در آشنا کردن نسل جوان با فرهنگ و مفاهیم قرآنی نشان داد. او با به کار بردن واژه هایی مانند بازگشت به خویشتن، دین به مثابه ذخیره عظیم فرهنگی، لزوم تجدید حیات اسلام یا بازسازی اندیشه دینی در اسلام به تعبیر اقبال لاهوری، دلهره فرصت در دوره انتقال، عصر مفقوده اصلاح دین، چه باید کرد روشنفکران، گفتمان دوباره هویت خویشتن خویش، غرب زدگی معلول ناآشنایی علمی با تمدن جدید، نیاز به مذهب و لزوم نو کردن آن، انقلاب دایمی در اعتقاد با سه مولفه اجتهاد، مهاجرت و امر به معروف و نهی از منکر، اسلام به مثابه ایدئولوژی، ما در کجای تاریخیم، لزوم ساده زیستی و اعراض از دنیای رهبران در نگاه صیرورت با اثربخشی زمانه تحت تاثیر تفکر نوگرای خود پرداخت.

او با به کار بردن اصطلاحاتی مانند استکبار، استضعاف، طاغوت، مترف، قسط، فلق، ناس و بسیاری از کلماتی که در بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مصطلح شد، واژه هایی که کم و بیش برای جوانان جالب بودند و کمتر به پیام های جامعه شناسانه داستان های هابیل و قابیل، فرعون و قارون و هامان، بلعم باعورا، آدم و حوا، حج و هاجر، ابراهیم و اسماعیل و زر، زور و تزویر توجه داشتند. تفسیر سوره روم به نام پیامی به روشنفکر مسوول، برداشتی از سوره های ماعون، مسد یا تبت، ناس، فلق و سوره ها و آیاتی دیگر نقش کاملا تازه و آموزنده ای در برداشت های قرآنی داشت.

او از بعد انسان شناسی، فاصله لجن تا روح خدا را در صیرورت انسان از حمإ مسنون (گل بدبوی مانده)، یعنی منشا مادی حیات انسان تا نفخه روح الهی در استعداد آدمی مطرح ساخت و فاصله خاک را تا افلاک عارفانه به تصویر کشید. داستان هابیل و قابیل را نه همچون قصه دو پسر آدم، بلکه به مثابه سرآغاز جریان تاریخی خیر و شر معرفی کرد که فرزندان آدم در طول تاریخ طی می کنند. دو راهی که یکی به خشونت، خرابی و خسران و دیگری به الفت و ایثار و آبادی و ایمان می انجامد؛ راه های طی شده ای که این دو جریان به مثابه فلسفه تاریخ نشان داده شده اند. او با هوشمندی تمام سه جریان تاریخی اربابان قدرت، مالکان ثروت و معبودان ضلالت را در بستر تاریخ معرفی کرد تا انسان ها از شر آنها به پناهگاه های سه گانه قرآن در سوره ناس، یعنی رب الناس، ملک الناس و الله الناس پناهنده ببرند. شریعتی این مثلث تاریخی را برای آنکه به روشنی تبیین شوند، با تعابیر دیگری مانند زور و زر و تزویر، ملک و مالک و ملا، هامان و قارون و فرعون، تیغ و طلا و تسبیح به کار برد. سرنخ این مثلث از نظر او در تحولات جامعه اسلامی دوران امیرالمومنین علی(ع) نیز کاملا هویدا است: قاسطین، ناکثین و مارقین و پس از آن در استعمار و استثمار و استحمار جامعه امروز بشر آشکار است.

شریعتی، مفاهیم کلیدی قرآن را به سادگی برای جوانان تبیین کرد، از جمله در تفسیر سوره ماعون نشان داد سراغ تکذیب کنندگان دین را نیز باید از کسانی گرفت که اتفاقا نماز هم می خوانند. اما یتیم را از خود می رانند و انگیزه ای برای سیر کردن شکم گرسنگان ندارند و مردم را از حقوق اجتماعی شان محروم می کنند. شریعتی علاوه بر کنجکاوی در نام سوره ها و دقت موشکافانه در تقسیم بندی موضوعی عنوان سوره های قرآن، همچنین پیام های کلی یا زیرمجموعه سوره ها و نیز آیات کلیدی سوره های قرآن، واژه های قرآنی را نیز مورد ریشه یابی قرار داد و معانی بسیار عمیقی از آنها استخراج کرد. نمونه ای از این واژه ها عبادت است که با تعمق در مفهوم ریشه ای این واژه دریافت که عبادت همان هموار کردن راه دل برای مرکب یار است. آنچه مولانا در کلیات شمس گفته است: آب زنید راه را هین که نگار می رسد/

مژده دهید باغ را بوی بهار می رسد

بی شک مهم ترین اثر شریعتی در قرآن شناسی، نوشته حج او است که برای آحاد مردم در سفر حج قابل استفاده است که گام به گام مناسک حج را در پرتو روشنگری های آن تبیین می کند. همچنان که قرآن همه مناسک حج را شعائرالله نامیده است. تمام مناسک حج جنبه نمادین دارد. شریعتی این نمادها را از طواف گرفته تا سعی صفا و مروه و رمی جمرات و قربانی با قلم خود به زیباترین وجه از تعبد تقلیدی به تعقل و تفکر در زندگی روزانه بازگو کرد و در حج نیز رب الناس، ملک الناس، الله الناس را در سه گام عرفات (عرفان)، مشعر (شعور) و منی (عشق در قربانی) دید و به دیگران نشان داد که چگونه باید مخلصانه حاجی شوند.

شریعتی در انبوه قیل و قال های روزمرگی، هیاهوهای بیهودگی، کشاکش های پوچی، پلیدی های زندگی، پستی های زمین، بی رحمی های زمان، خشونت خاک و حقارت وجود… شب و روز، قلم در دستش، روی سینه اش، پرشور و ملتهب و بی امان، کلمات خدایی را در خونش، در قلبش، در روحش، یادش، خیالش، خاطره اش، وجدانش و خلقتش می ریزد که همانا خداگونگی، بهشت، آدم، تنهایی، حوا، شیطان، عشق، عصیان، بینایی، هبوط، کویر، غربت، رنج، امانت، رسالت، انتظار، انس، اسارت، جبر، خودآگاهی، قیام، تشیع، خلافت، ولایت، ایمان، مصلحت، حقیقت، سنت، آیه، تقیه، تقلید، جهاد، اجتهاد، شهادت، ایثار، مردم، عطش، طواف، هجرت، غیب، احرام، حج، عرفات، مشعر، منی، ذبح، معبد و… بود. او با سوگند به قلم که توتم او بود، گفت که توتم مقدسم را نمی فروشم، نمی کشم، گوشت و خونش را نمی خورم، به دست زورش تسلیم نمی کنم، به کیسه زرش نمی بخشم، به سرانگشت تزویرش نمی سپارم، دستم را قلم می کنم و قلمم را از دست نمی گذارم، چشم هایم را کور می کنم، گوش هایم را کر می کنم، پاهایم را می شکنم، انگشتانم را بندبند می برم، سینه ام را می شکافم، قلبم را می کشم، حتی زبانم را می برم و لبم را می دوزم… اما قلمم را به بیگانه نمی دهم. در وفای او، اسیر قیصر نمی شوم. زرخرید یهود نمی شوم، تسلیم فریسیان نمی شوم، بگذار بر قامت بلند و راستین و استوار قلمم به صلیبم کشند، به چهار میخم کوبند، تا او که استوانه جانم بوده است، صلیب مرگم شود. شاهد رسالتم گردد. گواه شهادتم باشد. تا خدا ببیند که به نامجویی، بر قلمم بالا رفته ام، تا خلق بداند که به کامجویی بر سفره گوشت حرام توتمم ننشسته ام، تا زور بداند، زر بداند و تزویر بداند که امامت خدا را، فرعونیان نمی توانند از من گرفت، ودیعه عشق را قارونیان نمی توانند از من خرید و یادگار رسالت را بلعمیان نمی توانند از من ربود.

تاثیرهای تعیین کننده اندیشه های شریعتی را می توان در چهار محور زیر خلاصه کرد، به ویژه آنکه این نکات در آثار و اندیشه های برخی اندیشمندان مسلمان به وضوح آشکار است.

1- گرایش به مسائل تاریخی- اجتماعی به جای مسائل متافیزیکی (کلامی- فلسفی) که در دوره های تاریخی- اجتماعی و میانی به آن اشتغال داشتند. در مقابله با اندیشه های متافیزیکی و اسکولاستیکی، راهی که دکتر شریعتی باز کرد، راه رهایی از متافیزیک یونان بود و این مساله را او بارها در تعلیماتش اشاره کرده است. متافیزیک ازجمله مقولات یونانی زده ای است که خیلی از اندیشمندان اسلامی قبل و بعد از عبدالکریم سروش هنوز هم تحت تاثیر آن بوده و هستند تا جایی که هنوز متفکر معاصری دیده نشده که به اندازه دکتر شریعتی از رهایی از یونان و اسکولاستیک قرون وسطایی صحبت کرده باشند. ردپای تاثیر پذیری استاد مطهری از شریعتی را در اختصاص دادن مباحثی جداگانه به تاریخ و جامعه در کتاب مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی می توان ملاحظه کرد.

2- نگرش ایدئولوژیک در ارایه اسلام به صورت یک مکتب که در کتاب مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی اوج این تاثیرپذیری قابل مشاهده است. طرح اسلام به صورت یک ایدئولوژی و به کارگیری تعابیری مانند جهان بینی اسلامی در آثار مطهری تازگی دارد که تا قبل از آن در آثار و اندیشه های او دیده نشده بود. به ویژه که او تا قبل از آشنایی با افکار شریعتی، رویکردی فرهنگی به اسلام و مفاهیم آن داشت و بیشتر به مفردات مکتب اسلام می پرداخت تا آنکه تلقی واحد، یکدست، هماهنگ از مکتب ارایه کند. این گرایش، یعنی داشتن رویکرد فرهنگی به اسلام را می توان در آثار قبلی او و به ویژه در نهفته دانست. او در گفت وگوی چهارجانبه، از درک و شناخت اسلام براساس همان فرهنگ اصیل واقعی خودمان، یعنی اسلام به گونه‎ای یاد می‎کند که مواد خام آن به صورت یک سلسله مواد قابل استفاده درآید. مطهری با تاکید بر اینکه معرفت دینی باید پیراسته از مفاهیمی باشد که از آن مکتب های دیگر است، همانند شریعتی که هندسه مکتب را ارایه داد و به نقل از باشلارد بر آن بود که «یک عقیده وقتی شکل هندسی پیدا کند، بیان خودش را یافته است»، اسلام را به صورت یک نظام فکری جامع معرفی کرد که اصول و مبانی دینی آن باید به صورت یک کل متوازن مطرح شود. او در بازسازی فکر دینی، به منابع دینی توجه دارد، زیرا درصدد است تا اصول و مبانی دین را از آن استخراج کند.

3- الهام گیری از چگونگی صورت بندی کردن مکتب با پیروی از روشی که شریعتی در اسلام شناسی ارشاد به کار برده بود؛ مانند شاکله بندی کتاب مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی که در آن تلاش شده است آموزه های مکتب اسلام در ارتباطی هماهنگ بیان شود.

4- مفهوم سازی به تبع تعابیری که شریعتی در آثارش به کار می برد، مانند مواردی که شریعتی از آنها استفاده می کرد.

رابطه انسان به مثابه رابطه اندام و شعور که مطهری به مثابه رابطه شاعر با اشعار بر این تاثیرپذیری صحه می گذارد، یا به کارگیری تعابیری نظیر شهید قلب تاریخ است که مطهری هم به پیروی از شریعتی شهید را شمع تاریخ دانسته است. واقعیت آن است که طرح بخشی از آثار مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی تحت تاثیر پرسش هایی است که شریعتی در جامعه مطرح کرده بود. پرسش هایی که شاید امروز هم در جامعه محل طرح داشته باشد و پاسخ های آن به طور قطع راهگشای مشکلاتی است که بدون توجه به درک زمانه غیر قابل حل باقی می مانند. از این رو، اندیشه های شریعتی باید از محاق خود ساخته برخی یکجانبه گرایان خارج شود تا نتیجه آن در تعامل اندیشه دینی با الهیات مدرن به کار آید.

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : ژوئن 20, 2023 188 بازدید