شایعه‌یی به نام شریعتی

سوسن شریعتی

منبع: روزنامه اعتماد

تاریخ: ۲ اسفند ۱۳۸۶

خوردم زمین، تقصیر ولتر بود. افتادم تو جوب، تقصیر روسو بود*

اندیشیدن به انقلاب، آن هم پس از آن، حتی اگر 30 سال بعد باشد، کار آسانی نیست. بد و خوب یک انقلاب را تا هنوز زخم ها ترمیم نشده اند و آن وعده های نخستین تحقق نیافته اند، نمی شود ارزیابی کرد. باید یک «پس از آنً طولانی» طی شود تا انقلاب همچون یک امر نابهنگام یا یک محتومیت تاریخی، در یک روند قرار گیرد و پرداختن به آن ممکن شود؛ خیر و شرش، اجتناب پذیری یا محتوم بودنش، اینکه عقبگرد بوده است یا حرکت به جلو و مباحثی از این دست. هر انقلابی این خصلت دوگانه را با خود دارد؛ آسیب می رساند و سود نیز. تا زمانی که حافظه ها فعال اند و از دریچه خاطرات خود به دیروز نگاه می کنند نمی شود از انقلاب همچون پدیده یی تاریخی از دلایل، روش ها و چشم اندازهایش صحبت کرد. این است که تا اطلاع ثانوی که هنوز تکلیف ها روشن نیست اظهارنظرات در این باب یا از جنس خاطره نویسی است یا اظهار نظرات سیاسی، یا جامعه شناسانه. همگی ناظر بر زمان کوتاه مدت. چیزی به نام تاریخ انقلاب منتفی است. واکنش ها غالباً از این قرار است:

1- یا سلب مسوولیت از خود و به گردن این و آن انداختن (اگر اکتور بوده باشی و در مظان اتهام)؛

– «ما تصمیم گیرنده نبودیم. اصلاً یک جوری بود که نمی شد… هرچه کردیم نشد.»

2- یا به گردن ایده ها انداختن (اگر در زمان انقلاب جوان بوده باشی و پارتیزان این و آن)؛

– «اساساً گفتمان غالب زمانه این بود؛ رویکرد ایدئولوژیک، اتوپیک و… تازه همه اینها هم تحت تاثیر تفکر چپ لنینی بود. هیچ کس نیست که بگوید تمام سرکوب های خونین انقلاب فرانسه به نام بورژوازی و لیبرالیسم انجام شد. هنوز نطفه لنین هم شکل نگرفته بود. یا مثلاً دشمن خونین ایدئولوژی، ناپلئون بود که بساط جمهوریت را برچید و امپراتوری مستقر کرد.

3- یا متولی گری است و خود را صاحب مطلق آن دیدن (وقتی که بر قدرت نشسته باشی) و نقش همه دیگران را نادیده گرفتن؛

– «این یکی ستون پنجم امریکا، آن یکی ستون پنجم روسیه. یک عده هم روشنفکران کافه نشین».

4- یا خود را ملعبه پنداشتن و احساس تلخ بازی خوردن؛

– «بازی خوردیم. تصمیم گرفته بودند، زد و بست بود». و بدین ترتیب ناسزا می گویند به این موجودی که همه را می خورد از جمله فرزندان خود را. فراموش می کنند مشت های گره کرده شان را و فریادهای الله اکبر را بر پشت بام ها و…

در همه این واکنش ها، به جز واکنش آنهایی که خود را متولیان انقلاب می دانند، یک وجه مشترک وجود دارد و آن حس دلخوری گفته و ناگفته از امروزً موجود است، دلخوری که ضرورت اتخاذ رویکردی انتقادی به دیروز و دیروزی ها را ضروری می سازد. باید به ریشه ها پرداخت و این جست وجو برای یافتن ریشه ها- حتی اگر شکل و شمایل نظری دارد- هنوز که هنوز است فارغ از وجه عاطفی نیست. هم پرونده سازی است، هم ظاهر رویکرد تاریخی دارد، هم از نگاه فلسفی وام گرفته است و هم بوی تسویه حساب شخصی می گیرد و بدین گونه است که می بینی همگی به نوعی به دنبال باعث و بانی اند. در غیبت امر تاریخی، برای مراجعه به دیروز، طبیعتاً حافظه ها فعال می شوند. حافظه ها تکه- پاره، در معرض فراموشی و سایه روشن، دستخوش عواطف و مشروط به آگاهی ها مدام در حال تغییر. همگی فقط به یاد می آورند و طبیعتاً فقط آنچه را که در یاد نگه داشته اند. مثلاً در مورد همین پرونده شریعتی در انقلاب مدت ها است که همگی- همه کسانی که مذهبی بوده اند و انقلابی- دارند به یاد می آورند که جوری، جایی متاثر از شریعتی پا به میدان تغییر نظم موجود گذاشته بوده اند؛

– به یاد می آورم سال پنجاه؛ سخنرانی شریعتی را به نام پس از شهادت که شنیدم، مطمئن شدم با کشتن آن پاسبان، مستقیم به بهشت خواهم رفت. (مخملباف خطاب به نویسنده این سطور می گفت)

– به یاد می آورم کتاب های شریعتی را در سال 54 مخفیانه پخش می کردیم و به همین دلیل دستگیر شدیم.

– به یاد می آورم کتاب های شریعتی و اعلامیه های امام را در سطح شهر پخش می کردیم.

– به یاد می آورم، کتاب های شریعتی موجب همکاری من با سازمان مجاهدین شد.

– به یاد می آورم، کتاب های شریعتی ما را به جبهه ها کشاند و با اینکه با پیروزی انقلاب وارد سپاه شدم.

– به یاد می آورم که با خواندن کتاب های شریعتی، پس از انقلاب دستگیر شدم.

– به یاد می آورم که پس از انقلاب به خاطر بردن نام شریعتی در سر کلاس از مدرسه اخراج شدم و…

این خاطرات را که کنار هم بگذاریم، تنها نتیجه قاطعی که می شود گرفت این است که با خواندن شریعتی، یک نسلی به دردسر افتاده و امروز دارد از خودش می پرسد می ارزید یا نه؟ وقت آن است که شور به شعور بدل شود. در میان همه این به یاد آوردن ها من نیز- به عنوان یک جوان شانزده ساله آن زمان ها و نیز فرزند معلم آن زمان ها- چیز هایی را به یاد می آورم که ذکرش ضروری است؛

به یاد می آورم که در میان انقلابیون جوان مذهبی آن روزگار عمدتاً رویکرد بسیار مشابه نسبت به شریعتی دیده می شد. (مقصودم فقط آن طیفی از این جوانان مذهبی است که کم و بیش با شریعتی نسبتی برقرار کرده بودند. وگرنه بودند جوانان مذهبی انقلابی که اساساً منکر خود شریعتی و اثراتش بودند یا اینکه خودش و اثراتش را انحرافی می دانستند)؛

– شریعتی یک روشنفکر خرده بورژوا بود، یک روشنفکر محفلی و گریزان از عمل. در نهایت شاید بشود گفت مثلاً ماکسیم گورکی انقلاب، همین. از دل این تفکر، خط بیرون نمی آید. ایدئولوژی که شریعتی از آن حرف می زد معطوف به عمل نبود و اصرارش به کار فرهنگی، بیشتر ترس از عمل مستقیم اجتماعی بود. نیروها را در حسینیه هرز می داد. به همین دلیل خودش گفته است که افتخارش در نهایت سبزی پاک کردن برای مجاهدین بوده است. نقشش بیشتر پشت جبهه یی بود. (پشت جبهه مجاهدین)

– در جبهه مقابل این جوانان مذهبی، بودند جوانان انقلابی مذهبی که کم و بیش شریعتی را خوانده بودند و خود را متاثر از او می دانستند اما درست مثل اولی ها معتقد بودند که شریعتی فقط شور بود و می بایست با شعوری دیگر ترکیب شود وگرنه به تنهایی قابل اعتماد نیست. برای آنها شریعتی یک خاطره شورانگیز بود. یادم می آید می شنیدم که باید با دو بال حرکت کرد؛ شور و شعور. آنها نیز از شریعتی به عنوان یک پروژه یاد نمی کردند، فقط قبول داشتند که در این پروژه موجود انقلابی که شعورً هدایت گر دیگری هدایتش را برعهده گرفته، نقشی بازی کرده است و البته می گفتند که دستش درد نکند. اما شریعتی را به عنوان یک متفکر اسلامی، ناقض و مشکوک می دیدند با ترجیع بند هایی چون رویکردش به اسلام رویکردی جامعه شناسانه و گزینشی بود، پایه های فلسفی متزلزل داشت، تفکرش التقاطی بود و… بسیاری از اینان اعتراف می کردند که دست در دست شریعتی وارد نهضت شده اند اما اصلاً و اساساً مدعی نبودند که پا به پای او وارد ساخت نظام نیز شده باشند. برای آنها، همچنان که برای اولی ها، اگرچه در دو جبهه متخاصم، شریعتی یک پروژه فکری نبود. اولی ها در انقلابی بودن شریعتی شک داشتند و دومی ها در اسلامی بودن او. اکثر اصلاح طلبان امروز که از انقلابیون آن سال ها بودند همین اعتقاد را داشتند. در همان سال های پس از انقلاب، آنها به یاد می آوردند که از شنیدن سخنان شریعتی به هیجان می آمده اند اما نه بیشتر. اگر معترض می شدی و با ذکر ایده یی از شریعتی، برخورد آنها را نقد می کردی، در بهترین شکل می شنیدی؛ گفته است که گفته باشد، انحرافی است و التقاطی. شریعتی برای آنها یک گفتمان یا یک پروژه نبود، در بهترین شکل یک حس عاطفی شورانگیز بود و همان موقع نیز این شور را کافی نمی دانستند و در پی ترکیب این حس با اندیشه ها و دستگاه های نظری منسجم تری بودند و بر اساس همین ترکیب نوعی رفتار در برابر قدرت را سامان دادند. امروز که بسیاری از این انقلابیون سابق در تجربه مستقیم قدرت، به اصلاحات روی آورده اند و از همین منظر به نقد شریعتی می پردازند، خود خلاف است. خود خلاف است چرا که با این توهم آغاز می شود که در تجربه بیست ساله خود در ذیل گفتمان شریعتی عمل می کرده اند. ناگهان امروز به یاد آورده اند که طی این سال ها و در تجربه اعمال قدرت انقلابی، در درک اتوپیایی از مدینه فاضله، در نگاه به نسبت دین و قدرت، دین و عدالت اجتماعی، لابد جایی- جوری تحت تاثیر شریعتی بوده اند. آنها از آن بخشی که تحت تاثیر شریعتی نبوده اند هیچ چیز به یاد نمی آورند. مشکل اساسی نقدهای نظری که به شریعتی از سوی این طیف می شود همین است؛ بیشتر از حد، نظری است و هرگاه وجهه تجربی می گیرد، بخش اعظم خاطرات به فراموشی سپرده می شود. به یاد نیاوردن تمامی خاطرات، اشکال اساسی رویکرد نظری این طیف است. نکته دیگری را هم باید گوشزد کرد؛ هزاران صفحه از آثار شریعتی اصلاً سال ها پس از مرگ شریعتی به چاپ رسید و بسیاری از کسانی که خود را متاثر از او می دانسته اند حداقل این است که متاثر از صفحاتی از شریعتی بوده اند. شریعتی به عنوان یک تفکر و یک نوع رویکرد به سیاست، قدرت، دین و نسبتش با هویت، هرگز مبنای استقرار نظام انقلابی ً اسلامی قرار نگرفت. گمان نکنم خود مسوولان هم چنین ادعایی داشته باشند. ذکر این نکات البته به قصد انکار تاثیر تکه پاره، عاطفی و البته گسترده شریعتی در انقلاب ایران نیست. بحثی اگر باشد در باب کیفیت این تاثیر است و طرح این پرسش که تا کجا نقد پرونده تاریخی عملکرد خود را می توان به پرونده شریعتی متصل کرد.

شریعتی برای بسیاری شده است یک امکان یک فرصت. مثلاً کیسه بوکس که با کوفتن بر آن همه عقده های روزگارت را خالی کنی. (بسیاری از مردم کوچه و بازار؛ هر چه می کشیم از دست این شریعتی می کشیم. حرف یاد این و آن داد) مثلاً یک بت که با شکستنش احساس خوب و مشروع «خود ابراهیم پنداری» پیدا کنی. (درست مثل ابراهیم گلستان که اخیراً دن کیشوتی، گیرم با یک تاخیر چهل ساله، به جنگ هرچه نام و نشان روشنفکری در این مملکت بود رفت) زندی پور در بازجویی ها همین را به شریعتی گفته بود؛ بت شده یی می شکنیمت. شاید هم یک اسطوره که با کشاندنش به تاریخ، تاریخ معاصر خودمان، امیدوار شویم به خلاصی از شر خیلی از انحرافات تاریخی… (دق کرد و مرد و بیخودی شایعه می کنند او را کشته اند. ساواکی بود می گویند مخالف شاه بود و…) طی این سال ها، شریعتی فرصتی بوده است غنیمت تا در زد و خورد با او یا همنشینی همدلانه با او فرصت هایی پیدا کنیم برای فکر کردن به خود، تسویه حساب با خود، امیدوار شدن به خود یا بیزار گشتن از خود و… شاید چندان مهم نباشد که در این نسبت هایی که به او می دهیم عادلانه رفتار می کنیم یا خیر. (تا اطلاع ثانوی نمی شود با شفافیت به دیروز نظر انداخت، همه چیز را گفت و مثلاً هر چه دلتنگت می خواهد. همین که به بهانه نقد شریعتی می شود خیلی حرف ها را زد، باز هم باید قدردان او بود) مهم این است که نیت مان در این نقد دیروز تاریک پرخطا، گام برداشتن به سوی فردایی روشن تر باشد؛ فردایی که یا شریعتی توان آن را خواهد داشت که پابه پای ما بیاید و از خود اعاده حیثیت کند یا از نفس می افتد و پشت در های زمان خواهد ماند. عجالتاً، شریعتی در این سی سالی که از انقلاب می گذرد و از مرگ اش (گفتم مرگ تا همه دوستداران حقیقت و اسطوره شکنان امروز باز به خشم نیایند) مدام همین دور و بر است. همین نزدیکی ها و ما را به واکنش وامی دارد. موقعیت شریعتی در جامعه امروز، بسیار فراتر از موقعیت یک تئوریسین است، تئوریسینی در میان دیگران. حیات و ممات او و بسیاری از حرف هایش او چنان با تجربه های تراژیک و نیز شادمانه معاصر ما پیوند خورده که به سادگی نمی توان در پرداختن به او غیراحساساتی حرف زد و مثلاً بی طرفانه و علمی. اینکه در دفاع از او شورمندانه و عاطفی سخن گفته شود شاید قابل فهم باشد ( و جالب اینکه بیشتر دوستداران شریعتی متهم به این شورورزی و تعصب هستند و توضیحات و تفاسیرشان هر چند مستند نادیده انگاشته می شود) اما می بینیم که در نقد او، حتی در علمی ترین و استدلالی ترین شکلش، چیزی از شور و شیدایی چاشنی می شود (و غالباً عالمانه و حکیمانه تلقی می گردند.) مثل همین منتقدی که نقدهایش به شریعتی، درست شبیه اکتشاف برق است توسط پرسوناژ داستان صدسال تنهایی گارسیا مارکز آن هم هشتاد سال پس از کشف برق. مثلاً اینکه شریعتی احساسی، اغراق گو و جاعل تعبیر است (شریعتی خود مسوولیت این هر سه خصیصه را بر عهده گرفته است، به خصوص خصلت زیبای «جاعل تعبیر» را. ) یا اینکه رویکرد ایدئولوژیک او به دین، بدیل سازی بوده است برای مارکسیسسم (حداقل بیست سال از این نقد می گذرد و حق تالیفش متعلق به داریوش شایگان در کتاب انقلاب مذهبی چیست) یا اینکه اطلاعاتش کم، پایه های نظری و فلسفی اش ضعیف است و بر علوم نظری تسلط ندارد (از این یکی نقد هم سی سال می گذرد) و… این شور و شیدایی را همچنان در اینجا و آنجای آثار منتقدان شریعتی (در هر جبهه یی) می توان یافت. مثلاً ناگهان می بینی محقق مورخ آکادمیک فیلسوفی که برای هر تعبیری چندین صفحه رفرنس ضمیمه می کند در نقد شریعتی خود را معاف از رفرنس می داند و سخنانش رنگ فتوی می گیرد و ناگهان می بینی محقق مورخ مستندگوی فیلسوف مآب ما نیز خونسردی خود را از دست می دهد و دلخور می شود از اینکه حرکت رو به رشد تکاملی تاریخ معاصر ما توسط غول شاخداری چون شریعتی متوقف مانده است. حال تو بیا و با هزار سند و مدرک ثابت کن که ای مورخ، حرکت تاریخ را هیچ کس نتوانسته است یک تنه متوقف کند، نه به نام مذهب، نه به نام ایدئولوژی و… چنانچه برعکسش نیز ممکن نیست یعنی ممکن نیست که به نام مخالفت با این همه هم بتوان یک تنه موتور متوقف مانده تاریخ را به حرکت دوباره واداشت.

بگذریم. درباره شریعتی و نسبت اش با انقلاب- نه هر انقلابی، همین انقلاب خودمان – عمدتاً چهار واکنش را می شنویم؛

الف- خودش خوب بود، نقشش بد.

ب- خودش بد بود، نقشش خوب

پ- خودش بد بود و نقشش بدتر.

ج- خودش خوب بود و نقشش بهتر (و البته این دسته بیشتر امیدوار به آینده اند.)

برای بازتعریف موقعیت شریعتی در میانه این واکنش ها چه باید کرد؟ باید دل آنهایی را که از انقلاب آسیب دیده اند به دست آورد یا دل آنهایی را که از انقلاب سودی برده اند. شریعتی چه به عنوان تفکر و چه به عنوان شخص با هر دو طیف اشتراکاتی دارد. اما به رغم آن همدردی و این همدلی، چنین پیداست که او دارد راه خودش را می رود. (همین کنش ها و واکنش ها نشان می دهد که هنوز از پا نیفتاده است معلوم نیست. این موجود احساساتی رمانتیک اغراق گوی جاعل تعبیری که نه حرف هایش پایه و اساس فلسفی داشت و نه بر علوم نظری تسلط داشت، نه از تاریخ چیزی سرش می شد، نه بر خلاف ادعایش جامعه شناسی خوانده بود، نه مدرک درست حسابی دانشگاهی گرفته بود (تازه با آن معدل پایین اش) نه دین را می شناخت و نه دنیا را، نه غرب را و نه شرق را و اصلاً خودش مرد و نه اینکه کشته باشندش، چگونه همچنان راه می رود و مدام بر سر راه ما قرار می گیرد؟ پس چرا دست از سر ما بر نمی دارد یا ما چرا دست از سر این محتضر بر نمی داریم؟ دست از سر این آدمی که همه چیزش شایعه است. (از مرگش گرفته تا سوادش) اصلاً راست می گویند منتقدان شریعتی. دلیلش همان شوری است که او داشت و ما جان های فسرده خسته بر سر عقل آمده پر مصلحت خسته زخم خورده از روزگار، فاقد آنیم. نام دیگر آن شور، تفکر است؛ تفکری که به تعبیر زیبای سودهیر کاکار متفکر و روانشناس برجسته هندی تبار، محصول گفت وگوی «مغز است و قلب است و معده»، به قصد بود کردن نابوده یی، به قصد تغییر دادن واقعیت و به امید ساختن آن باید باشدی که نیست. برای این سه کار سواد لازم است اما کافی نیست. قلب و معده را نیز باید به کار انداخت تا بشود تفکر. برای این سه کار تفکر لازم است. شور و شعور به شرط آنکه از جنسی مشترک باشند.

———————————

ہیکی از شعارهای انقلاب فرانسه

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : آگوست 1, 2015 1674 بازدید