مصاحبه با آیت الله بهشتی (سایت بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های دکتر بهشتی ـ ۲۹ خرداد ۱۳۶۰)
شریعتی همواره رو به اصالت اسلامى پیش می‌رفت
منبع: سایت بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های دکتر بهشتی
تاریخ: ۲۹ خرداد ۱۳۶۰
این مصاحبه در سال ۶۰ با آیت‌الله بهشتی انجام شده و از سایت بنیاد دکتر بهشتی برگرفته شده است.
آشنایى شما با دکتر از چه زمانى آغاز مىشود؟ در این رابطه اگر خاطراتى از ایشان دارید عنوان بفرمایید.
بسمالله الرحمن الرحیم. نخستین آشنایى من با مرحوم دکتر شریعتى مربوط مىشود به سال 1349. در تابستان آن سال در مشهد با آقاى خامنهاى و مرحوم دکتر شریعتى و بعضى از آقایان چند جلسه داشتیم و پیرامون مسائل و نیازها صحبت کردیم. در همان مواقع عدهاى از افراد علاقهمند به تنظیم مواضع فکرى اسلامى جلساتى داشتند و خلاصه کارشان را در مجموعهاى تنظیم کرده بودند. در آن مجالسى که داشتیم گاهى هم پیرامون دین بحث و صحبت مى‌شد؛ ولى به طور عمده با دکتر پیرامون حرکت اسلامى و جنبش اسلامى و نیازهاى آن در شرایطى که جنبش در آن موقع داشت و همچنین آینده جنبش گفتگو می‌کردیم. به هر حال جلسات خوب و سودمندى بود. از آن به بعد باز جلسات گفتگو و بحث داشتیم. مخصوصاً زمانى که دکتر به تهران آمدند گاهى فرصتهایى براى تبادل نظر و گفتگو پیش می‌آمد.
نظرتان را در مورد طرز تفکر و عقاید دکتر شریعتى بیان بفرمایید.
این سؤال مکرر گفته شده و جواب آن نیز مکرراً بیان شده است. حالا هم همان جواب را می گویم.
مرحوم دکتر شریعتى یک قریحه سرشار و یک اندیشه پویا و جستجوگر و یک اندیشه ناآرام بود؛ اندیشهاى که همواره در پى‌فهمیدن و شناختن بود. مایههاى اصلى این اندیشه، یکى معارف اسلامى بود که دکتر در خانه پدرشان و در شهر مشهد با آنها آشنا شده بود (آشنایى بیش از یک جوان معمولى و در سطحى بالاتر) و مطالعاتى که در زمینه ادبیات و جامعه شناسى در رابطه با فرهنگ غربى و اروپایى داشت.
خصوصیت دکتر این بود که هویت و اصالت خود را در این مطالعات گم نکرده و دچار از خود بیگانگى نگشته بود. پیدا بود که در طول سالها مطالعه و تحصیل در زمینه جامعه شناسى و معارف غربى، شیفته و دلباخته مطلق فرهنگ غربى نشده بود، بلکه اصالت فرهنگ غنى اسلام همواره براى او جاذبه نیرومند داشت. همین امتیاز سبب شده بود که دکتر بتواند با حفظ خویشتن خویش و هویت خود، در یک سیر و سلوک فکرى و معرفتى، گامهاى بلندى به جلو بردارد و نتایج جالب و زیبا و ارزندهاى را بهدست آورد.
یک استعداد سرشار و قریحه دانا، در چنین حرکت و پویش سازندهاى، خودبهخود درباره مسائل مختلف نظر مىدهد و چه بسا نظراتش در مورد یک مسئلهاى در زمانهاى مختلف، گوناگون مىشود. نخستین چیزى که از این بابت در ذهنم مانده مطلبى است که دکتر در کتاب »یاد و یادآوران« بیان این است که چگونه دکتر شریعتى در یک سال که به حج مشرف مىشود و در مراسم حج مىبیند عدهاى از حجاج شیعه در عرفات و مواقف دیگر حج، بیاد امام حسین هستند، زیارت وارث مىخوانند، زیارت عاشورا مىخوانند، در برخورد با این جریان اول بار این مطلب به ذهنش مىآید که آیا اینجا در این کنگره عمومى مسلمانان جهان، بجاست که شیعه، آن آهنگ و آرمان ویژه خودش، یعنى حسینى بودن را مطرح مىکند؟ آیا بهتر نیست که در آنجا، شیعه مثل دیگر مسلمانان همان دعاها و دیگر مناسک عمومى اسلام را بجاى آورند؟ سال بعد وقتى دوباره به حج مشرف مىشود و همین مناظر را مىبیند یک‌مرتبه متوجه مىشود که عجب! حقیقت این است که مراسم پرشکوه حج، یک ظاهر و جسم است که باطن و روح آن در حسینى اندیشیدن و حسینى زیستن است. بنابراین، توجه به امام حسین، به هر صورت، در مواقف مختلف حج یعنى توجه به روح این مناسک و عبادت بزرگ و در پیوند همه عبادتها ولایت و امامت. ذهنش متوجه این مىشود که اگر حج، این مراسم بزرگ و باشکوه در خدمت خلافت اموى و عباسى و زمامداران طاغوتى قرار گیرد حقى است که باطل از آن به رهبردارى مىکند ؛ اما اگر همین مناسک حج در راستاى امامت حسین و حسینیان قرار گیرد، آنوقت حقى است که یک حق پرشکوهتر با آن همراه است. بنابراین، بهنظرش مىآید که بسیار به جاست که در همان جا، در همان مواقف، دلها متوجه کربلاى امام حسین باشد و زیارتهاى مربوط به امام حسین خوانده شود – که در آن زیارتها از شهادت و امامت حسینى یاد شود و دل و جان و ضمیر حجگزاران با روح حج، که امامت حسینى باشد، تجدید عهد کند. یعنى سال قبل بهنظرش مىرسد که این کار نابجاست، در سال بعد به نظرش مىرسد که نه تنها بجاست بلکه ضرورت حفظ محتواى راستین حج است. در این رابطه است که یک سخنرانى ایراد مىکند که بهصورت این کتاب منتشر مىشود؛ یعنى چگونه باید همیشه به یاد حسین و حسینیان بود.
یک اندیشه پویا و جستجوگر همیشه از این گردشها و چرخشهاى صد و هشتاد درجهاى دارد و دکتر شریعتى در رابطه با مسائل بسیارى یک چنین اندیشهاى داشت. خودش درباره مارکس مىگفت که وقتى مىگویید مارکس چه گفت، بگویید مارکس در چه سالى : مارکس در زمانى که مانیفست را می‌نوشت (1848)، یا مارکس سال 1870، یا بعد. بنابراین، در ذهن و اندیشهاش توجه داشته که براى انسانهاى جستجوگر در رابطه با مسائل مختلف در طول زمان نظرات مختلف پیدا مىشود. حالا او از مارکس سخن گفته، من مىخواهم بگویم که در تاریخ فقه‌مان، فقهاى برجستهاى داریم که آنها نیز داراى ذهن نقاد، قریحهاى سرشار و اندیشهاى پویا بودهاند.
علامه حلّى و شیخ طوسى دو فقیه معروف هستند و هر دو داراى کتابهاى فراوان. ما مىبینیم که در مورد یک مسئله فقهى، علامه حلى در کتابهاى مختلف، فتاوى گوناگون دارد. یعنى اندیشهاش پویاست. و عجیب این است که او گاهى در یک کتاب فقهى مسئلهاى را برحسب نیاز در دو جا مطرح کرده ؛ یک بار در آغاز کتاب و یک بار در پایان آن، و تا کتاب را به آخر نرسانده داراى یک برداشت جدید مىشده و درباره همان مسئله در پایان کتاب، در اواخر کتاب، یک فتواى جدید مىدهد. این ویژگى اندیشههاى پویا و پرتوان است، و دکتر اندیشهاى پویا و پرتوان داشت.
آنچه مىتوانم در رابطه با دکتر بگویم دو نکته است: یکى اینکه بر حسب برخوردهایى که داشتیم و تاحدى که شنیده و یا نوشتههایش را خواندهام، دکتر همواره رو به اصالت اسلامى پیش مىرفت؛ یعنى هر چه جلو مىرفت به اصالت اسلامى نزدیکتر مى‌شد. دوم اینکه، برعکس آنچه گاهى درباره او گفته مى‌شد که آدمى است که حرف دیگران را نمىپذیرد، او حرفهاى مستند و منطقى افرادى را که صاحبنظر بودند مىشنید و گوش مىداد و مىپذیرفت، به شرط آنکه آن طرف در آن سطح و در آن حد از قدرت فکرى و قدرت تحلیل باشد که بتواند مشکلى را براى او بگشاید و مطلبى را برایش باز کند.
نظر روحانیت مبارز از دیرباز نسبت به دکتر شریعتى چه بوده است؟
نظر روحانیون در مورد دکتر چند دسته بود: یک دسته کسانى که دکتر را به عنوان یک تحصیل کرده و روشنفکر در خط دفاع از اسلام مىدانستند و او را ارج مىنهادند و کار او را خدمت مىدانستند. دسته دیگر کسانى که بهدلیل اشتباهات قابل ملاحظهاى که در برداشتهاى اسلامى دکتر بود، در عین آنکه کار او را ارج مىنهادند، سخت انتقاد مىکردند؛ اما انتقادى منصفانه و سازنده. یک دسته هم کسانى بودند که چون از دور با دکتر برخورد مىکردند نسبت به او آن بینش گروه اول و دوم را نداشتند؛ به طورى که در روحانیون مبارز نیز در رابطه با دکتر برداشتهاى گوناگون وجود داشت.
ویژگىهاى دکتر شریعتى در چه چیزهایى بود؟
دکتر مردى سختکوش، پرتلاش، پرکار و پراحساس بود. او یک انسان براستى هنرمند بود، و این جنبه هنرى، در قلمش و نوشتههایش بخوبى مشهود است. او یک اندیشه پرجهش بود و این جهشها بخوبى در نوشتهها و گفتارش مشهود است. براستى علاقهمند بود به اینکه دور از تأثیر فرهنگ غرب و شرق، در سرزمین ما یک جنبش و انقلاب اصیل در پرتو اسلام و براساس تعالیم اسلام بوجود بیاید و به این کار سخت عشق مىورزید و علاقه داشت. او به نسل جوان بسیار بها مىداد و با رنج و درد نسل جوان خوب آشنا بود و مىتوانست بیانگر آرمانها و آرزوها و رنجها و النباهت و الاستحمار ۳ دردها باشد. بههر حال او یک سرمایه ارزنده بود. البته، همانطور که گفتم، دکتر یک پوینده و جوینده بود که در راه پویش و جویایىاش، در برداشتهاى اسلامى و اجتماعىاش، در مواردى اشتباهات قابل ملاحظهاى داشت و لازم است در رابطه با خواندن آثار دکتر به این نکات توجه شود.
نقش دکتر على شریعتى در انقلاب اسلامى چه بود؟
دکتر در طول چند سال حساس، هیجان مؤثرى در جو اسلامى و انقلاب اسلامى بهوجود آورد، و در جذب نیروهاى جوان درسخوانده و پرشور و پراحساس بهسوى اسلام اصیل نقش سازندهاى داشت و دلهاى زیادى را با انقلاب اسلامى همراه کرد. این انقلاب و جامعه باید قدردان این نقش مؤثر باشد.
به عنوان آخرین سؤال، بفرمایید که در آن زمان نظر مجاهدین خلق درباره دکتر شریعتى چه بود؟
آن موقعها جوانهایى که با مجاهدین ارتباط داشتند مکرر مىآمدند و از کار حسینیه ارشاد و افکار دکتر شریعتى انتقاد مىکردند و مىگفتند که این جریانى است که مخالفین انقلاب اسلامى بهوجود آوردهاند تا از گرایش جوانها به انقلاب و قیام مسلحانه – که تز مجاهدین و فدائیان خلق بود – جلوگیرى کنند و بکاهند. بنابراین، از نظر اصولشان و برطبق نظراتشان نسبت به کار دکتر و آن برنامهها نظر مخالف داشتند. آنها دکتر را یک نوع حرکت انحرافى تلقى مىکردند. این آن مقدار بود که جوانهایى از آنها که پیش ما مىآمدند، اظهار مىکردند.
منبع: بنیاد نشر و آثار و اندیشه‌های دکتر بهشتی
![[facebook]](http://drshariati.org/btn_fb_55px.gif)
