شریعتی جامعه بی‌نظریه

علی ربیعی

منبع: روزنامه اعتماد

تاریخ: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲

اندکی تعمق در جامعه ایران حاکی از آن است که بسیاری از سیاستگذاری ها، تصمیم گیری ها و برنامه ریزی ها فاقد پشتوانه نظری است. شرایط اجتماعی ایران امروز، بالا بودن تغییرات در سیاست ها یا نابسندگی سیاست ها در عمل، موید این ادعاست. این امر تا حدود زیادی به ساحت اندیشه هم تسری یافته، به طوری که برخی نگرش سنجی ها نشان می دهند، نسل های جدیدتر با مبانی نظریه های اندیشه ساز نسبت زیادی ندارند. نظریه نه آرمان است نه برنامه کار. نظریه چارچوبی برای اندیشیدن و انتخاب مسیرهاست. با نگاهی به دهه های چهل و پنجاه درمی یابیم در میان جدال دو نظریه «مدرنیزاسیون» و «سوسیالیسم»، شاهد ظهور نظریه هایی مبتنی بر بازگشت به خویشتن از سوی فیلسوفان و جامعه شناسان هستیم و از سوی روشنفکران دینی و روحانیون برجسته نیز این معنا با رویکرد دیگری بیان شده است. در این میان، رویکرد جامعه شناسانه و تاریخی شریعتی، بیشترین تاثیر را بر خوانش جوانان از دین و نظریه های اعتراضی برجای گذاشت. گستره و ژرفای اثرگذاری این خوانش، به رغم فراز و نشیب هایش، تا سال ها پس از پیروزی انقلاب همچنان باقی ماند. اما به مرور و به ویژه پس از جنگ تحمیلی، از حوزه دین، کمتر شاهد نظریات حرکت ساز و تبیین کننده برای رشد، پویایی و توسعه جامعه بوده ایم. بیشتر نظریات تولید شده، از حوزه های تخصصی نیز مبتنی بر دیدگاه های جدلی و نفی گرایانه مطرح شده است به خصوص با برقراری نسبت ساحت نظریه با مسائل سیاسی داخلی و جناحی به مرور از کارکرد نظریه ها نیز کاسته شد. معتقدم دهه چهل و پنجاه شمسی از جنبه نظریه پردازی، دوره قابل تاملی است. اما، حتی در دوره شکوفایی نظریه ها نیز، شریعتی در این باره احساس خطر می کرد. او می گفت در مقابل هجوم پرتوان مارکسیسم که به همه ابزارهای مدرن قدرت و فرهنگ زمانه مجهز است…

روشنفکران دینی سرمایه ای جز «چند تا خودکار» ندارند و باید بدانند چه بسا این «آخرین نسلی» است که پاسخ خود را از دین می جوید و معلوم نیست فرصتی دیگر برای نجات جوانان باشد. ‏ پرسش شریعتی، پرسشی معطوف به گسست میان-نسلی بود. او می گفت در این زمانه چگونه می توان ارزش ها وبه طور مشخص، آن روح مذهبی و آن عشق را که در طول قرن ها به محمد و آل محمد ورزیده ایم «به این نسل سپرد» و به نسل بعد از خود منتقل کرد؟ چگونه می توان نسل موجود در لحظه حاضر را که به قول شریعتی در برابر دیدگان ما «کهنه می شود»، «فرسوده می شود» و «رو به زوال می رود» از فقر معنوی نجات داد؟

تدبیری که شریعتی، خود اندیشیده بود بر این مبنا استوار بود که باید تلاش کنیم در زمان مناسب، در مناسب ترین لحظه شکل گیری روح فرزندان مان، لمحه ای از عرفان جاری کنیم در رگ رگ عاطفه و اندیشه آنها. اما شریعتی کسی نبود که در سطح چاره اندیشی های فردی متوقف شود، او در جست وجوی رهایی جمعی یک ملت بود و می کوشید بر گسست نسل حاضر با خاطره و حافظه تاریخی علوی این سرزمین پیوند ایجاد کند. خاطره ای که او آن را تداعی کننده رنج همه مصیبت دیدگان و همه محرومان و همه ستمدیدگان تاریخ می دانست.

با هر نگاه و نقدی به شریعتی، او موفق شد با تیغ یک نقادی ژرف و چند سویه یعنی نقد همزمان مارکسیسم و نقد درک منحط و صفوی زده از تشیع، از آن مانع عبور و آن گسست عظیم تاریخی را ترمیم کند.

شریعتی در جای دیگر در مورد نسل جوان آن دوره از یک تضاد مغزسوز پرده برداری می کند: «امروز محمد (ص) و مارکس در سینه جوانان ما با هم مبارزه می کنند.»

او در سال های واپسین حیات خود پس از آزادی از زندان ، دغدغه مذکور را در قالب اصل بقای ایمانی و اسلامی جوانان در قالب «چگونه ماندن» مفهوم سازی کرده بود.

در سالروز درگذشت شریعتی، بر این سیاق باید از خود پرسید :

«در سینه جوانان نسل های متاخر ما» چه مبارزه ای جریان دارد؟ این پرسشی مبنایی است که تمایل به کنکاش و دیدن واقعیت از سوی متولیان فرهنگ و اندیشه، بسیار کم به چشم می خورد.

آنچه از شریعتی می آموزیم، این است که اگر نگران نسل جدید هستیم، اگر می خواهیم ارزش هایی که با آن در طول تاریخ زیسته ایم را به نسل جدید منتقل کنیم، اگر می خواهیم خاطره تاریخی عشق به عدالت و تجسم علوی عدالت را برای نسل جدید بازگویی و بازخوانی کنیم، این مسیری طولانی است که بدون گذر انتقادی از وضع موجود میسر نخواهد شد. آنچه از شریعتی برای ما مانده نه تکرار و دنباله روی مکانیکی از او، بلکه همین راه و روش انتقادی است که باید متناسب با وضعیت کنونی تازه شود. من در این روزها، با یادآوری شریعتی، مساله مهم بی نظریه گی را کاملا نگران کننده می بینم. جامعه ای که ذهنیت نسل های فعال آن حاصل چالش های نظری و نهادینه نشدن نظریه هایی برای آینده نباشد، باقوام و پویا نیست. نگرانی شریعتی که مطرح می کرد: «چه بسا این آخرین نسلی است که پاسخ خود را از دین می جوید.» با تاخیر حدودا پنج دهه ای، کاملا احساس می شود.

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : ژوئن 20, 2023 422 بازدید