عالمان دینی و حکومت دینی

محسن کدیور

 منبع: آفتاب کویر (ویژه‌نامه‌ی سمینار)

تاریخ: تابستان ۱۳۷۷

  یکی از نکات بحث انگیز اندیشۀ روانشاد دکتر شریعتی موضع وی دربارۀ روحانیت است. اگرچه نسبت بین روحانی و عالم دین عموم و خصوص من‌وجه است اما یکی از تلقی‌های رایج تز «اسلام منهای روحانیت» بی‌نیازی جامعه دینی از عالمان دین است. با استقرار حکومت دینی جایگاه عالمان دین و نسبت ایشان با حکومت دینی از حساسیت و اهمیت بیشتری برخوردار می‌شود. سؤال اصلی بحث تبیین نسبت عالمان دین و حکومت دینی و بررسی و نقد دیدگاه‌های ارائه شده در این زمینه است. در دو دهه اخیر در جامعه سه دیدگاه متفاوت در این مسئلۀ مهم ابراز شده است: دیدگاه تفریطی، دیدگاه افراطی و دیدگاه اعتدالی. دیدگاه افراطی و تفریطی علی‌رغم تفاوت بنیادیشان مقصد واحدی است یعنی اخراج دین از عرصۀ اجتماعی.

دیدگاه اول: دین متولی رسمی ندارد. برداشت دینی آزاد است، حکومت دینی مطلوب حکومتی است بدون دخالت، ولایت و نظارت عالمان دین – دینداران خود، آزادانه جامعه را اداره می‌کنند. اشکال اصلی این دیدگاه این است که برداشت دینی مثل هر برداشت علمی و فنی دیگری ضابطه و معیار می‌طلبد. این معیارها را عرف اصل دین براساس منابع معتبر دینی مشخص می‌کند، نه یک مرجع رسمی و مقام حکومتی. اگر ما دست عالمان دین را از تفسیر و تبیین مضبوط دین کوتاه کنیم، آنچه در درجۀ اول آسیب می‌بیند اصالت و اعتبار اندیشۀ دینی است. واضح است که ضابطۀ عالم دینی نمی‌شود. وظیفۀ عالمان دین صلاحیت‌های علمی اوست نه لباس و منصب او، عالمان دین از گفتگو و سؤال و نقد استقبال می‌کنند. در رویاروئی اندیشه‌هاست که شکوفائی و ژرفائی فرهنگ دینی بروز می‌کند. ضیق صدر و سردی برخورد و کوته‌اندیشی برخی باعث نمی‌شود جامعه را ازبرکت وجود عالمان دین محروم کنیم و فتوا به «منها» دهیم.

دیدگاه دوم: دین بدون حکومت تمامیت خود را باز نمی‌یابد. حکومت دینی مطلوب حکومتی است که متولی آن عالم دینی باشد. حاکم دینی برای سوق دادن جامعه به سعادت اختیارات مطلقه دارد. حفظ نظام از احکام شرع نیز بالاتر است. عالمان دین موظف به حمایت و اطاعت و توجیه عملکرد حکومت هستند. اگرچه قدرت چنین حکومتی به واسطه در دست داشتن نهاد دین از حکومتهای غیردینی به مراتب بیشتر است، اما آنجا که حکومتهای دیگر درگیر مشکلات و مسائل متغیر هستند، بتدریج بقای حکومت توجیه‌های تازۀ دینی و مصلحت‌اندیشی‌های جدیدی اقتضاء می‌کند که نتیجۀ غیرقابل اجتناب آن این است که دین هزینۀ سیاسیت می‌شود. آنچه عالمان دین در این وادی از دست می‌دهند، نفوذ و اقتدار معنوی است. یعنی تنزل از مقام رفیع داوری و هدایتگری به بازیگری و روزمرگی.

دیدگاه سوم: جامعۀ دینی بدون عالمان دین محقق در حکومت دینی تبیین اهداف، ارزشها و ضوابط عام دینی، نظارت عالیه و انتقاد است. نقش نظارتی عالمان دین در حکومت دینی بالاترین ضمانت سلامت نظام دینی است. عالمان دین با بصیرت تمام سلوک عام جامعه را زیر نظر دارند و جز در موارد اضطراری و حیاتی درگیر جزئیات نمی‌شوند. عالمان دین ملجاء و پناهگاهی هستند که مردم در تظلمات از مشکلات حکومتها به آنان مراجعه می‌کنند. وجدان دینی بزرگترین ضامن حفظ کرامت و آزادی است. بزرگترین وظیفه عالمان دین رشد و تقویت و تعمیق وجدان و شعور دینی دینداران است. سوق دادن عالمان دین از این وظیفۀ خطیر به درگیری با جزئیات متغیر و روزمرگی‌ها از مصادیق «خسران» مبین است. یعنی از سرمایه خرج کردن، آن هم از دین که سرمایۀ اصلی دیندار است. تنزل عالمان دین از مقام رفیع نظارت عالیه به توجیه‌گری و جزئیات سقوط به وادی لم یزرع «دین دولتی» است. با استقلال نهاد تبیین دین از مناصب حکومتی، قداست، سلامت شمول و اقتدار معنوی دین حفظ می‌شود. اگر عالمان دین نباشند، اهداف ، ارزشها و احکام ثابت دین دست‌خوش تفسیرهای غیر معتبر می‌شوند و جامعه از دلسوئترین حامیان خود محروم می‌شوند.

متن حاضر خلاصۀ سخنرانی حجةالاسلام محسن کدیور در دانشگاه تبریز است که در تاریخ 25/3/76 و به مناسبت سالگرد زنده یاد شریعتی ارائه شده است. دیدگاه تفصیلی ایشان را انشاءا… در شماره‌های آینده به اطلاع خوانندگان عزیز می‌رسانیم. (راه نو)

خلاصۀ سخنرانی محسن کدیور در دانشگاه تبریز 25/3/76 سالگرد شریعتی

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : فوریه 12, 2018 1492 بازدید