مشروطه شناسی شریعتی

حسین میرزا نیا

منبع: سایت پایگاه جامعه تاریخ معاصر ایران

تاریخ: ۲ مرداد ۱۳۸۹

از جمله انتقاداتی که در چند ساله ی اخیر از سوی برخی از روشنفکران به دکتر شریعتی وارد شده است این بوده است که شریعتی به سر فصل مهمی از تاریخ معاصر ایران یعنی انقلاب مشروطه در نفی یا اثبات نپرداخته است و این امر مهم را مسکوت گذارده است و در نتیجه به ملامت او پرداخته اند!

۱۴مرداد سالگرد انقلاب مشروطه فرصتی است برای تامل در موضوع ایران و جهان مدرن و اینکه این راه طی شده تا کجا کامیاب و یا ناکام بوده است. آیا ایران وارد دنیای مدرن شده است یا خیر؟ آیا پایه های مشروطیت یعنی تفکیک قوا و شکل گیری جامعه ی مدنی و تشکیل احزاب و مطبوعات مستقل به عنوان رکن چهارم دموکراسی تحکیم یافته است یاخیر؟در هر صورت انقلاب مشروطه آرمان هیجان انگیز برابری سلطان ظل الله با رعیت یا به عبارت درست تر با شهروند را به ارمغان آورد تا ایرانی بداند و به یاد آورد که انسان در آفرینش برابر آفریده شده و در برخورداری از حقوق طبیعی و ذاتی و فطری و خدادادی برابر است و همه برابر قانون برابرند و کسی از کسی دیگر برابرتر نیست . پس بر ماست شناخت مشروطه و علل کامیابی یا بیشتر ناکامی آن را و ادامه ی این راه طی شده ی ناتمام را. از جمله انتقاداتی که در چند ساله ی اخیر از سوی برخی از روشنفکران به دکتر شریعتی وارد شده است این بوده است که شریعتی به سر فصل مهمی از تاریخ معاصر ایران یعنی انقلاب مشروطه در نفی یا اثبات نپرداخته است و این امر مهم را مسکوت گذارده است و در نتیجه به ملامت او پرداخته‌اند.گر چه عدم اشاره به موضوعی به شکل مستقیم در آثار یک اندیشمند به معنای نفی آن موضوع نیست چرا که نمی توان به طور مثال کسی را که پشتیبان و حامی نهضت ملی ایران و دکتر محمد مصدق بوده است را به صرف نپرداختن به مشروطیت او را بی ایمان به آرمان مشروطیت دانست و حکم به غیر تاریخی و ضد تاریخی بودن افکار او داد . مشروطیت ُ نهضت ملی نفت و انقلاب ۵۷ واجد آرمان و راه و روشی می باشند که باور داشتن بدان یا کافر بودن به آن در زندگی و زیست یک انسان متجلی می شود و در عمل اجتماعی یک فرد است که باید داوری کرد که آیا یک شخص بدان ایده و آرمان پایبند هست یا خیر . اما نکته تاسف انگیز هنگامی است که روشنفکری در اوج ادعای مدرن بودن و پلورالیسم و به اصطلاح روشنفکران دهه ی پنجاه در نوک پیکان تکامل از مطالعه ی کامل و دقیق دیگران پرهیز می کند و آنگاه به صدور احکام قاطع درباره ی آنان می پردازد ؟!

یکی از این موارد که البته بارها و به مناسبت های گوناگون نیز تکرار شده است دیدگاه جناب دکتر سید جواد طباطبایی است که شریعتی را بارها مورد محبت و نوازش و تفقد خویش قرار داده انداز جمله در باب بحث مشروطه است که می فرمایند:((…در غیر تاریخی و ضد تاریخی بودن صورت هایی از ایدئولوژی های سیاسی که شریعتی و سروش تدوین کرده اند همین بس که در نوشته های آن دو هیچ اشاره ای به سلب یا ایجاب به جنبش مسروطه خواهی نمی یابیم …و یا اینکه شریعتی از هیچ چیز به اندازه ی تاریخ بیگانه نبود .))۱

حال باید ببینیم شریعتی آیا به گفته ی جناب دکتر طباطبایی هیچ اشاره ای به جنبس مشروطه خواهی مردم ایران داشته یا خیر و اگر داشته چه بوده و چه دیدگاهی داشته است ؟

مشروطه شناسی شریعتی را می توان در سه بخش تقسیم بندی کرد :۱-پذیرش و باور شریعتی به مشروطه ۲-آسیب شناسی مشروطه ۳-راهکار عینی شریعتی برای تحقق آرمان مشروطه

۱-گرامیداشت شریعتی از مشروطه:((جشن مشروطیت:امروز چهاردهم مرداد است . روز جشن است . جشن مشروطیت است . پایان روزهای آتش خیز و شبهای مرده ی استبداد سیاه است. چهارده مردادماه پایان استبداد کبیر و هم استبداد صغیر است. سالروز تاسیس عدالتخانه است و انتخابات آزاد است و محدود کردن قدرت استبدادی سلطان است . اعطای حقوق ملت به خود ملت است . آغاز آزادی خلق است . پایان سلطه ی بیگانه بر وطن عزیز است . رهایی ایران پس از قریب بیست و پنج قرن زندگی در دوران حیاتش که همه با سلطنت جاهلی گذشته است.

چهارده مرداد نه تنها برای ایران که برای اسلام نیز روز جشن است . که سی و پنج قرن تاریخش را این چنین گذرانده است همه با خلافت جاهلی.

گر چه از ۱۴مرداد اصلی تا کنون که سه دوره گذشته است آزادی و دموکراسی و نجات و انتخابات آزادو …که لازمه ی نهضت مشروطیت بود می بینیم که تا چه حد تحقق یافته است و مذهب و ملیت در چه حالی زندگی می کنند و حتی آزادیخواهان گاه از سر خشم دوران استبداد و آرامش کور پیش از انقلاب را بر این چنین مشروطیتی ترجیح می دهند ولی اگر چه بی شک رنج مردم بیشتر شده است و همه می دانند چرا اما …به هر حال…دانستن آزادی و بیداری گرچه با نداشتنش رنج آور است بهتر از نداشتن و ندانستن آن است گرچه این دو با هم آرام بخشند .

فعلا مجال آن نیست که ایران پیش از مشروطیت و پس از آن را با هم بسنجیم رنج های بسیاری هجوم خواهند آورد. امروز ۱۴مرداد سالروز … به هر حال جشن است .)) ۲

شریعتی در این نوشته به طور صریح و بی پرده ستایش خود از مشروطه و دلبستگی خود به آرمان مشروطه را عیان می کند و از دریغ و افسوسی یاد می کند که در ادامه ی این نوشتار بدان خواهیم پرداخت.

دلبستگی شریعتی به مشروطه و به آرمان های مشروطه به حدی است که از میان چهره های انقلاب مشروطه شخصیتی را به عنوان چهره ی محبوب خود بر می گزیند که در جریان انقلاب مشروطه فداکارترین و شجاعانه ترین ایثار و از خودگذشتگی را در راه پیروزی مشروطیت از خود به نمایش گذاشت وحتی در این راه جان عزیز خویش را فدا کرد و آن کسی نیست جز میرزا نصرا… ملک المتکلمین واعظ و خطیب مشهور مشروطه که سخنرانیها و خطابه های روشنگرانه و آتشین او در نهضت مشروطیت سهم به سزایی در پیشبرد این نهضت بزرگ داشت .

دکتر شریعتی در پاسداشت مشروطیت و گرامیداشت یاد این شهید بزرگ مشروطیت می نویسد:(( چه دردهای نو ظهوری ! هر دم آید غمی از نو به مبارکبادم ..در انقلاب مشروطیت حادثه ی دردناکی است که نویسندگان ار آن به سادگی می گذرند و من ساعتها و گاه شبها همان جا می مانم و می اندیشم و رنج می برم و توانایی آنکه از آن بگذرم و بقیه ی حوادث را دنبال کنم ندارم.

ملک المتکلمین ، چهره ی درخشان انقلاب است ، من او را از همه ی انقلابیون دنیا بیشتر دوست دارم ، مردی بود مذهبی و در عین حال روشن بین و در عین حال انقلابی و در عین حال دارای روحی به رقت عشق و لطافت خیال و داغی تصوف ! چشمانی سیاه و پر جاذبه داشت و ابروانی تند و آراسته و ریشی انبوه و سیاه سفید و چهره ای که مردانگی و تصمیم و دلیری و تفکر و غرور در دل ها می ریخت و چه بسیار دل های معنی یاب و سرشار که در برابر جاذبه ی مرموز روح های نیرومند بی طاقت می شوند ، در طول سال های خونین و پر هراس ۱۹۱۰-۱۹۰۰ گرفتار کشمکش های پنهانی با خویش بوده اند و در تلاش رهایی از چنگ جاذبه ی این چهره ی نیرومند ، و نتوانسته اند!

یکی از این دل ها سر گذشتش نقل کوچه و بازار شد و داستان او و ملک در خلال اخبار جنگ و کشتار و تبعید و قیام و زندان و اعدام و انقلاب همه جا بازگو می شد . در اینجا نمی خواهم از سرگذشت دردناک عشق شاهزاده خانم دربار قاجار و ملک المتکلمین سخنی بگویم که خود داستانی دراز است و پر کشمکش و رنج آور ، پیداست که عشق و زندگی مردی که سیمای انقلاب و مظهر آزادیخواهی و قهرمان مبارزه بود چه می کرد و چه می شد و قصه اش چه درد و داغی و درد و داغ هایی شگفت و نگفتنی و نفهمیدنی دارد…من از عشق نمی توانم بگویم از شهادت می گویم .

شبانه قزاقان و سربازان دربار محم علی شاه به خانه ها ریخته و آزادیخواهان را دستگیر کردند و به باغ شاه آوردند و به کنده و زنجیر بستند! شب بود و باغ شاه و قریب پنجاه تن از شخصیت های بزرگ و کوچک انقلاب که دایره وار حلقه زده بودند و به زنجیر بسته بودند و به فردا می اندیشیدند. فردا فردای مرگ بود . داشتند یکه چین می کردند تا آنهایی را که برای امنیت و خلافت خطرناک بودندو تسلط محمد علی شاه را بر آزادی و غصب حاکمیت را بر ایران عزیز تحمل نمی کردند برای اعدام و شکنجه تعیین کنند. پیداست که ملک المتکلمین خطرناک ترین مجرم بودو ملک می دانست که چند ساعتی دیگر فرصت نیست. ناگهان چهره ی فرزندش را دیددر برابرش ! او را هم گرفته بودند و به زنجیر بسته بودند! مرحوم محمود ملک زاده * پسر ملک ُ تنها پسر ملک** تنها فرزند ملک وصی ملک …! امشب آخرین شب است . پدر فردا صبح اعدام می شود و شب مرگ فرزندش . تنها و تنها فرزند دلبندش را در برابرش . زانو به زانویش . پیشش می بیند ! در شب مرگ برای پدری که تنها یک فرزند دارد و فرزندش را هم در برابرش می بیند چه نیازی دردناک تر و لذت بخش تر و دیوانه کننده تر از گفتگوی با فرزندش هست؟ چه نیازی؟

اما پدر است ! کسی تا پدر نشده و چنین پدری نشده است و چنان فرزندی نداشته است نمی داند! ملک بر سر این نیازش دندان می نهد . دندان غفلت بر جگرش می فشارد. نباید آشنایی بدهد . نباید دژخیمان بفهمند که فرزند ملک المتکلمین است ! نباید! نباید! خطرناک است . خطر مرگ ! ملک به چشم می دوزد اما می کوشد تا نگاه پدرانه اش را از چشمانش بدزد. مخفی کند تلاش می کند تا دو نگاه عادی و بی اضطراب و بی مهر فرزندی و بی عشق خویشاوندی بدو چشمش آورد ! شب مرگ است . شاید دیگر اورا فردا نبیند . شاید تا لحظه ای دیگر او را بردند. وی را بردند . این دو را از هم جدا کردند. دیگر پیش هم نیاوردند . برای همیشه از هم دور ماندند. چگونه می تواند فرزندش را نگاه نکند؟او را نگاه می کند . اما می کوشد تا نگاه پدانه اش را از چشمانش بدزد . مخفی کند. می کوشد تا دو نگاه از همان نگاهها که برای دیگران به چشمش می دهد . از همان نگاههایی که فقط روئیت می کنند. از همان نگاههایی که فقط تصویر هیکل را به چشم بر می گردانند . آری از همین نگاههای آینه ای فیزیکی چشم پزشکی بر چهره ی فرزندش بیفکند. نه این هم خیلی مشکل نیست از جان کندن که مشکل تر نیست … نه خیلی از این مشکل تر است بدتر است کی می تواند مجسم کند؟ ملک برای این که نفهمند که این جوانی که در برابر او به زنجیرش بسته اند فرزند اوست فرزند دلبند اوست  نور چشم اوست  میوه ی دل اوست  این همان فرزند ملک است که ملک آن همه به او دلبست است  همان فرزندی است که آن همه در انقلاب دست داشته است  از خود ملک هم تند و تیزتر است  محمد علی شاه مخالف تر است  باحکومت غصب دشمن تر است   آزادیخواه تر است  انقلابی تر است و همه شنیده اند و می دانند و حتی می گویند که او ملک را انقلابی کرده است و ملک در آغاز مرد سخن و ایمان و علم بوده است  برای این که نفهمند این جوان فرزند ملک است  ملک با نگاه بیگانه در او می نگرد  می پرسد آقا جان اسم شما چیست ؟ شما را که شاگرد مدرسه ایدچرا گرفته اند؟ شما را اشتباهی گرفته اند؟ خوب فردا آزاد می شوید  راحت می شوید  غصه نخورید  لابد آقا جانتان ناراحتند؟ شما راستی پدر دارید؟چه درسی می خوانید؟ ها!بارک ا…  سر کلاس های درس حاضر شوید ! … و ملک دیگران را هم نگاه می کند که نفهمند که او را نگاه می کند! چه سخت است !))۳

این واقعه را دکتر مهدی ملک زاده فرزند ملک المتکلمین از قول برادرش این گونه نقل می کند (( پدرم به من (محمد علی ملک زاده ) فرمود فرزند کاری بکن که تا من زنده هستم تو را نشناسند زیرا این مردمان بی رحم برای اینکه بیشتر به من صدمه بزنند اگر بفهمند که تو پسر من هستی ممکن است تو را در جلوی چشم من بکشند ولی پس از کشته شدن من به تو کاری ندارند و پس از چندی تو را آزاد خواهند کرد و برای اینکه سایر محبوسین هم متوجه این نکته باشند و مستحفظین هم بشنوند با صدای بلند مرا مخاطب قرار داده فرمود: پسر جان تو را چرا گرفته اند تو گویا شاگرد مدرسه هستی و در این کارها وارد نبوده ای یقینا اشتباه کرده اند و البته تو را مستخلص خواهند کردکه بروی تحصیلات خود را تمام کنی … در آخر شب ما را با همان زنجیر بزرگ که بسته بودند برای رفع احتیاج طبیعی چون حیوانات بیرئن بردند و در مراجعت از حسن اتفاق من سر زنجیر واقع شده بودم و طبعا پهلوی پدرم که بالای اتاق زنجیر بود واقع شدم از این پیشامد پدرم خیلی خوشحال شد و من هم از تنهایی بیرون آمدم یک اطمینانی در قلب خودم احساس کردم از پدرم احوال پرسی کردم فرمودند حالم خوب است ولی جراحت انگشتم خیلی اذیتم می کند من از بی کسی و پریشانی مادرم اظهار نگرانی کردم و گفتم : اگر در خانه ی ما ریخته باشند و غارت کرده باشند نمی دانم به سر او چه آمده است . فرمود مگر نه آنکه ما عهد کرده بودیم که جان و مال و عیال و هستی خود را در راه آزادی و عدالت فدا کنیم اینک موقع آن رسیده که همگی به عهد خود وفا کنیم و هر یک در سهم خود با شجاعت مصائب را تحمل نماییم …به شما وصیت می کنم که تحصیلات خود را تمام کنید که تمام این بدبختیها از جهل و نادانی است …سپس اضافه فرمود مایوس نباش روزها ی خوش و خرمی پیش خواهد آمد و عنقریب آفتاب آزادی از افق ایران طلوع خواهد کرد و با نور خود تمام نا پاکیها را از میان خواهد برد.))۴

پس شریعتی را نه تنها عنادی با مشروطه نیست که او خود وامدار مشروطه و ستایشگر مشروطیت نیز می باشد و تعلق خاطر خود و معبود ها و محبوب ها ی خود از مشروطه را نیز برگزیده است اما باید دید او مدافع کدام روایت از مشروطه می باشد مشروطه ی طباطبایی و بهبهانی و نایینی و ملک المتکلمین یا مشروطه ی مشروعه ی شیخ فضل ا…نوری :((اسبداد دینی تعبیر علامه ی نایینی در رساله ی تنبیه الامه و تنزیه المله در توجیه آزادی و حکومت مردم و حاکمیت قانون بر اساس تشیع ُ رد بر ملاهای مرتجعی که امامت شیعی را پشتوانه ی شرعی سلطنت موروثی و نفی دموکراسی و فقه جعفری را سنگر استبدادفکری و عناد با حکومت قانون و بمباران مجلس با اسلحه ی دین ساخته بودند و “مشروعه” را در برابر “مشروطه” علم کرده بودند ُ علمی که در زیر آن کلنل لیاخوف قزاق روس و محمد علی شاه قاجار و قداره بندان دربار سینه می زدند))۵

دکتر شریعتی پس از اینکه راه خود را بین استبدادو مشروطیت و آنگاه میان مشروطه و مشروطه ی مشروعه یا همان استبداد دینی بر می گزیند به آسیب شناسی مشروطه می پردازد.

۲-آسیب شناسی مشروطه: دلبستگی شریعتی به امری هیچ گاه مانع از آن نشده است که وی به نقد و اصلاح و تکامل آن نیاندیشد چرا که از باور و نگاشتن آرزوها و آرمان ها تا تحقق آنها راهی دراز و بسیار سخت و دشوار و پر از محنت و سنگلاخی در پیش است که باید آماده ی پرداخت چنین هزینه و تاوان سنگینی بود.شریعتی در چند نوشته ی مختلف و پراکنده به نقد مشروطه پرداخته است که نخستین آن چنین است:(( …در همین گیرو دار بود که ناگهان با صدور چند فتوی مشروطه صادر شد . مثل برق آمد و مثل باد رفت و جنگ جهانی بر پا شد! ))۶

در جای دیگری شریعتی در نقد مشروطیت چنین می گوید:(( علت ناکامی مشروطه ی ما جز این نبود که رهبران آن بی آنکه به مردم” آگاهی اجتماعی ” و بینایی سیاسی” داده باشند به هدایت خلق و راه حل نهایی پرداختند و یک بار دیگر ُ هم چون پیش و پس از آن دیدیم که ثمره ی تحمیل انقلاب بر جامعه ای که به “آگاهی” نرسیده و” فرهنگ” انقلابی ندارد جز مجموعه ای از شعارهای مترقی ُ اما ناکام نخواهد بود)۷

و باز می گوید و این چنین دریغ می خورد که :(( … و پس از او {سید جمال} در مشروطه ُ ای کاش به جای آنکه به تغییر رژیم می پرداختیم به تغییر خویش می پرداختیم ))۸

شریعتی پس از اینکه آسیب شناسی خود از مشروطیت و علل ناکامی و عدم تحقق شعارهای مشروطه را بیان می کند راهکار خود را برای تحقق عملی مشروطه بیان می کند.

۳- راهکار تحقق اهداف مشروطه:(( … این است که ما نهضت های سیاسی اسلامی بسیار داریم. اما نهضت “فکری جدیدی” نداشته ایم به طوریکه حتی در مشروطه که یک انقلاب عمیق اجتماعی همراه با فرهنگ  فکر و ادبیات انقلابی و سیاسی و اجتماعی خاص خویش است  با اینکه بنیان گذاران و رهبران بزرگ آن  روحانیان برجسته و وعاظ انقلابی و مترقی بزرگی چون ثقه الاسلام و ملک المتکلمین بوده اند  می بینیم “روح و بینش” مشروطه بیش از آنچه تحت تاثیر جهان بینی سیاسی و ایدوئولوژیک اسلام یا شیعه باشد  تحت تاثیر انقلاب کبیر فرانسه است و این است که می بینیم تنها کار علمی که عالم شیعی در مشروطه می کند  کتاب تنزیه المله و تنبیه الا مه نایینی است که آن هم تنها و تنها توجیه فقهی مشروطه ی فرنگی است  وگرنه نقش اساسی رهبران روحانی ما در مشروطه تکیه بر اصول کلی اخلاقی و انسانی از قبیل عدالت  آزادی  برابری  قانون و محکومیت ظلم و جور و استبداد بوده است و نقش اساسی اسلام  استخدام ایمان مذهبی در مسیر انقلاب است و نه ارائه ی یک فلسفه ی سیاسی و فرهنگ انقلابی ای که از متن اسلام یا مکتب تشیع بر خاسته باشد))۹

این گونه است که شریعتی مهم ترین علت نا کامی انقلاب مشروطه را نداشتن فکر جدید و فرهنگ انقلابی مشروطه و عدم آگاهی مردم و نداشتن فلسفه ی سیاسی که مبتنی بر دین و آیین مردم یعنی اسلام و تشیع باشد می داند و همین فقدان فرهنگ و آگاهی را باعث باز تولید استبداد پس از مشروطه می داند که فقط منجر به تغییر رژیم و حکومت شد و نه تغییر خود و کسب صلاحیت اصول و رفتار و فرهنگ دموکراتیک و مدنی که باید جایگزین فرهنگ استبدای و تمامیت خواه ما می شد .

اتفاقا شریعتی که به گفته ی آقای طباطبایی فاقد دانش و اطلاعات تاریخی می باشد در نقد و باز کاوی علل انحطاط تمدن ایرانی در مواردی اشتراکات بسیاری با جناب دکتر طباطبایی دارد که سال ها قبل از وی بدان اشاره کرده است و همین عوامل را در امتناع تفکر ایرانی حتی در مشروطه نیز ساری و جاری می داند.شریعتی می گوید:(( تعصب های ملی یا مذهبی یا فرهنگی که برای محفوظ ماندن خویش از هجوم بیگانه  درها را مطلقا به روی خارج بسته اند  به زودی به “انحطاط” دچار شده اند  فرهنگ شیعی ما و فرهنگ اسلامی هند دو نمونه آن است .تا پیش از” صفویه ” ایران قلب فرهنگی جهان اسلام بود و علمای اسلامی ما از شمال آفریقا تا چین  در مسیر جنبش های فکری و جریان های علمی و تبادل و تفاهم فرهنگی مداوم بودند و دایره ی تشعشع اندیشه متفکران ایرانی تمامی شرق را شامل می شد و همچون سرچشمه ی جوشان از فکر و فرهنگ  ایران از غرب تا مصر و از شرق تا چین را سیراب می ساخت … اما پس از “صفویه ” که ایران بنام تشیع ُ درهای خود را به روی دنیای اسلامی بست و تنها یک دریچه باز گذاشت و آن هم به روی اروپای مسیحی  فرهنگ اسلامی همچون رودی که در حوضچه ای فرو ریزد و بایستد  به “رکود” گرایید و از تکاپو ایستاد و “فقیر” ماند و جهان بینی “تنگ” شد و “تعصب ها”شدت یافت و روحیه ی “فرقه ای” شد و بینش ها “قشری” و علوم تنها در کار “حاشیه نویسی” و نقل قول و “تکرار مکررات”.))۱۰

همچنین تاکید می کند که …((اما “صفویه ” از این فرهنگ و از این میراث پر از خون و جهاد و ایثار و آگاهی و مسئولیت و حرکت  دستمایه ای برای ایجاد یک قدرت خشن “سلطنتی” و قومی ” و نظامی “متعصبانه” برای تحکیم قدرت حکومتش بر توده و استخدام ایمان توده در مبارزه با قدرت عثمانیها و همدستی با توطئه سازان مسیحیت اروپایی که از قدرت اسلام در اروپای شرقی و سلطه اش بر مدیترانه به هراس افتاده بودند و زخمهای کاری خورده بودند . بر گرد ایران و تشیع “حصاری سیاه” بر افراشت و از ما و فرهنگ ما “جزیره ای” ساخت که با تاریخ اسلام و با قرآن و با دنیای اسلامی قطع رابطه کرد و طبیعی است که پس از چند سال درون این حصار به “جمود” . “جهل” . “رکودمرگبار” و “انحطاط وحشتناک” دچار شد و به مرحله ای از “ارتجاع و انجماد” رسید که مترقی ترین دعوت انقلابی تاریخ به شکل یک “فرقه متعصبانه” بسته “منجمد و ظاهرپرست” . که تنها به درد سیاست بازان و “قداره سازان” می خورد در آمد.))۱۱

نکته ی مهمی که در آسیب شناسی مشروطه ی شریعتی باید مورد توجه قرار گیرد این است که نقد شریعتی به مشروطه نفی مشروطه نیست بل یافتن درمانی است برای تحقق و باز خیزی و باز سلامتی این بیماری که باید برخیزد و به زیستن ادامه دهد یعنی نقد شریعتی نقد ماقبل مدرن نیست بلکه نقدی است مابعد مدرن برای ایجاد خیزشی از دل فرهنگ و اعتقاد و ایمان مردم برای برقراری ارکان مشروطیت که نه تنها بار دیگر در اشکالی جدید به گذشته ی ارتجاعی خود باز نگردد بلکه در طی زمان متکامل تر و بالنده تر شود و از آسیب های آن کاسته شود کاری که جهان مدرن سال هاست با خود انتقادی و خود ترمیمی و روش آزمون و خطا ُ طی کرده و می کند و بر ماست که بیشتر از این از قافله ی پیشرفت و ترقی و مدنیت عقب نمانیم و این راه را همتی می طلبد که نخستین آن عبور از آزمونی است که روشنفکران ما باید بدان ملتزم باشند و آن همانا پذیرش هم و پذیرش دیگری در عین داشتن رقابتی دموکراتیک برای تحقق آزادی ُ عدالت و حقوق بشر . حقوقی که هر فردمسلمانی بداند که این حقوق نه ارمغان بیگانه که آفرینشگر هستی آن را به او عطا کرده و هیچ کس را مجاز نیست که این حق خدادادی را از او سلب کند یا نادیده بگیرد ویا آن را پایمال کند و این بزرگترین درس مشروطه است .

حسین میرزانیا

منابع:

۱-تاملی درباره ی ایران جلد دوم (مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی)سید جوادطباطبایی صفحات ۳۰ و ۲۹

۲-گفتگوهای تنهایی جلددوم صفحات۹۷۱تا۹۶۹انتشارات آگاه، علی شریعتی.

۳-همان منبع صفحات ۹۶۸تا۹۶۵ علی شریعتی.

* البته نام فرزند بزرگ ملک المتکلمین که همراه او در باغ شاه گرفتار می شود محمد علی ملک زاده است.

** ملک المتکلمین دارای سه فرزند پسر با نام های محمد علی ملک زاده اسدا…ملک زاده و دکتر مهدی ملک زاده بوده است.

۴-تاریخ انقلاب مشروطیت ایران جلد ۵ و ۴دکتر مهدی ملک زاده صفحات ۷۷۸تا۷۷۷ انتشارات علمی

۵-ماو اقبال مجموعه آثار ۵صفحه ۱۹۵ علی شریعتی انتشارات الهام

۶-بازگشت مجموعه آثار ۴ صفحه ۳۹علی شریعتی اتشارات الهام

۷-همان منبع صفحه ۹۵

۸-باز شناسی هویت ایرانی -اسلامی مجموعه آثار ۲۷ صفحه ۲۵۶ علی شریعتی انتشارات الهام

۹- همان منبع صفحات ۲۴۶و ۲۴۵

۱۰-همان منبع صفحه ۱۵۴

۱۱-همان منبع صفحه ۲۳۶