روز شنبه ۳۰ آبان، نشست «شریعتی و امروز» به مناسبت تولد دکتر شریعتی، از سوی انجمن علمی علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی در سالن غدیر دانشکده علوم انسانی برگزار شد. در این نشست، دکتر قدیر صدری، استاد اندیشه سیاسی و احسان شریعتی، فیلسوف سیاسی معاصر و فرزند دکتر شریعتی، سخنرانی کردند.

(باتشکر از آقای نوید کلهرودی دبیر انجمن علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی)

قدیر نصری، استاد اندیشه سیاسی: شریعتی و متفکران مثل او را امروز در سال ۱۳۹۴ چگونه می توان فهمید؟ آیا برای فهم او باید از دیگران پرسید یا باید نشست و کتاب های ایشان را خواند و نوارهای ایشان را گوش کرد؟ من فکر می کنم آنچه ضرورت دارد، نگاه روشمند به فکر مرحوم دکتر شریعتی است. او اندیشمندی یک بعدی و ساده نیست که بتوان او را به سرعت طبقه بندی کرد.

دکتر شریعتی به عنوان یک انسان مسئول و دردمند در زمانه خود دلیرانه حرف هایی زده که کمتر کسی موفق به بیان آن شده است. من چهار روش یا الگو برای فهم اندیشه شریعتی مطرح می کنم.

اولین چارچوب و الگو مراحل چهارگانه اسپریگنزی است. توماس اسپریگنز کتابی به نام «فهم نظریه های سیاسی» دارد. اسپریگنز می گوید برای شناختن یک اندیشمند باید حتما چهار سوال از ایشان بپرسیم: ۱- بحران، بی نظمی و پلشتی از نگاه اندیشمند موردنظر ما (دکتر شریعتی) چیست؟ دکتر شریعتی چه چیزی را بی نظمی می بیند؟ در گام دوم اسپریگنز می گوید که دلیل این بی نظمی یا بحران چیست؟ در گام سوم باید بپرسیم جامعه ایده آل این اندیشمند چیست؟ شریعتی ما را به کدام سمت می برد؟ آیا جامعه علوی موردنظر ایشان بود؟ تمدن اسلامی؟ حکومت امامت؟ چه دستگاه سیاسی ای در ذهن و مخیله ایشان بود؟ در چهارمین گام می پرسیم که اندیشمند موردنظر ما برای رسیدن به آن ایده آل چه راه عملی ای را پیشنهاد می کند؟ عملاچه باید کرد؟ پس در روایت و قرائت اسپریگنزی اول باید بپرسیم بحران چیست؟ ریشه آن بحران کدام است؟ جامعه ایده آل چیست؟ و بالاخره راه های عملی رسیدن به آن کدامند؟ با پاسخ دادن به این پرسش ها می توان با یک اندیشمند هم سخن شد.

الگوی دوم که در نوع خود مهم است، فهم پارادایمی یا فهم الگویی است. در الگوی دوم می پرسیم که مرحوم دکتر شریعتی در قالب کدام سنت اندیشه می کرد؟ اصطلاحا می گوییم این متفکر وارث کدام سنت و دستگاه فکری است؟ این متفکر در چارچوب «وسترن» یا تفکر غربی یا دکارتی فکر می کند؟ یا در چارچوب سلفیزم؟ توجه داشته باشید که منظورم تکفیریزم نیست. درواقع در این الگو نگاه می کنند که یک اندیشمند در مورد چهار مفهوم انسان، خدا، طبیعت و جهان چه می اندیشد.

الگوی سوم، الگوی پل ریکور است که یک جمله کلیدی دارد. او می گوید: ما حق نداریم و نمی توانیم بگردیم و ببینیم یک متفکر چه می گوید.

درحال حاضر اگر ما تلاش هم بکنیم، نمی توانیم بفهمیم مقصود سهروردی، راولز، مارکس یا فارابی چه بوده است. در الگوی هرمنوتیک دیالکتیک ریکور، ما مولف را حذف می کنیم و مفسر یا خواننده با متن مواجه می شود. آنچه مفسر از متن می فهمد همان صحت دارد.

الگوی آخر و چهارم که به آن هرمنوتیک قصدمندانه یا نیت مندانه گفته می شود و اندیشمندی به نام کوینتر اسکینر بنیان گذار آن بود، گفته می شود: هر نویسنده ای در نوشتن متن حتما مقصودی دارد، مقصود هم قابل کشف است و مفسر می کوشد این مقصود را کشف کند. این کشف کار دشوار ولی ارزشمندی است. ما با خواندن کتاب های پرشمار دکتر شریعتی می توانیم با این الگو این نکته را دریابیم که مقصود ایشان چه بوده است.

احسان شریعتی: به نام خداوند حقیقت و زیبایی، امروز به مناسبت هشتادودومین سالگرد تولد دکتر علی شریعتی، معلم انقلاب مردم و به دعوت دوستان این دانشگاه گرد آمده ایم.

همیشه وقتی از شریعتی صحبت می کنیم، او را در گذشته بررسی و مطرح می کنیم اما شریعتی علاوه بر آنچه در گذشته گفته و نوشته است، در امروز جامعه هم اثر دارد، گاهی این اثر خلاف خواست، بحث و غرض او بوده است. این تناقض یا سوء- حسن برداشت هایی که از شریعتی می شود، نشانگر آن است که این برداشت ها از سوی موافقان یا مخالفان نمی تواند یک سره درست باشد.

می دانید که شریعتی به تمام اتهامات متهم است. او را مسبب تمام اوضاعی می دانند که پیش آمده است. عده ای هم ایشان را به اینکه با نظام گذشته همسو بوده متهم می کنند. نمی توان پذیرفت که همه این برداشت ها در آن واحد صادق باشد. پس ما با یک سوءتفاهم بزرگ در مورد شریعتی مواجه هستیم.

سومین نکته ای که شریعتی را تا به امروز تداوم می دهد، پیروان فکر شریعتی هستند. خود بنده علاوه بر اینکه فرزند شریعتی هستم خود را به عنوان پوینده راه و پروژه شریعتی قبول دارم و می خواهم که در این بحث با این عنوان شرکت کنم. کار فکری من هم حکم می کند که به موضوع بپردازم.

شریعتی مجموعه ای از سوءتفاهمات و حسن ظن ها و درواقع عشق و نفرتی را برمی انگیزد و باعث می شود که بسیاری از اهالی آکادمی از ورود به این موضوع اجتناب می کنند. اما من می پذیرم ولو اینکه این پذیرفتن، اولین سوءتفاهمی که ایجاد می کند این است که من فرزند شریعتی هستم پس ممکن است گفته شود که من باید از او دفاع کنم.

برای من شریعتی به عنوان یک پرسمان یا یک پروبلماتیک هنوز مطرح است. به شرط اینکه این گفتمان محقق شود. منظور اصلی پرسمان انتقادی ازسرگرفتن است؛ ازسرگرفتن یک روش در پدیدارشناسی است، یعنی بازگشت به واژه سلف یعنی سنت سلف صالح که درحال حاضر از آن توسط گروه های افراط گرا و تکفیری و الحادی سوءاستفاده می شود.

اما این بازگشت در اصل روش سیدجمال الدین اسد آبادی است. او بود که می گفت باید به سنت سلف صالح برگردیم. یعنی همان طور که دوره ای بازگشت به کتاب داشتیم، یک بازگشت به سنت هم برای فهم کتاب داریم. ما برای اینکه منظور کتاب را بفهمیم باید از متدولوژی و روش پیامبر(ص) هم آگاه باشیم، اینکه پیامبر(ص) چگونه کتاب را می فهمید و چگونه جامعه جاهلی را از جاهلیت خارج کرد.

پیشگامان اندیشه دینی در اسلام پروژه ای معادل با پروتستانتیزم مسیحی آغاز کردند٫ به این پروژه رفرماسیون، نودین پیرایی یا رنسانس یعنی نوزایی نیز در دنیای غرب می گویند. در دنیای اسلام سیدجمال الدین اسدآبادی، اقبال لاهوری و علی شریعتی ما را با پروژه رفرماسیون درون اسلام آشنا کردند. این پروژه، پرسمان یا پروبلماتیک هنوز هم مطرح است. سوءبرداشت یا حسن برداشت در مورد آن زیاد است. اما کار ما برای فهم درست این پروژه چیست؟

ما برای برخورد با گذشته به قول نیچه، فیلسوف آلمانی می توانیم سه رویکرد داشته باشیم. نیچه در سود و زیان مطالعات تاریخی این بحث را مطرح می کند. یک وقت می خواهیم گذشته را حفظ کنیم که به آن روش سنت گرایی می گوییم. دیگری روش عظمت گراست که می خواهد به گذشته برگردد و عظمت گذشته را برگرداند؛ آن چیزی که ما به آن بنیاد گرایی می گوییم و آخرین روش، روش انتقادی است که روش روشنفکران است که گذشته را نقد می کنند.

هرکدام از این روش ها بخشی از واقعیت را نشان می دهند. یکی می گوید که گذشته موضوع و ما محصول گذشته مان هستیم. تاریخ، فرهنگ و همین زبانی که با آن صحبت می کنید به گذشته ما مربوط است.

روش شریعتی و بقیه نواندیشان و رفورماتورهای دینی در جهان اسلام یک روش ازسرگیرانه و ساختارگشایانه است؛ آن چیزی که در هرمنوتیک به آن می گویند ساختارگشایی، که هوسرل و دریدا آن را مطرح کردند. ساختارگشایی یا بازسازی به این معناست که ساختارهای گذشته ما زنگار گرفته اند و متصلب شده اند و ما باید به روشی این ساختار ها را زنگارزدایی یا تصلب زدایی کنیم. این روش به طور خلاصه ساختارگشایی با بازسازی نام گرفته است.

این روش به گذشته برمی گردد و می خواهد آن را از سر بخواند. اما برخلاف روش سنت گرا که می خواهد همان عقیده را حفظ کند یا روش بنیادگرا که می خواهد عظمت گذشته را بازگرداند، است. فرق روش سوم نوگرا با بنیادگرا چیست؟ روش بنیادگرا هم به سنت گرا شبیه است و هم به نوگرا.

عظمت گرایان مثل سنت گرایان می خواهد گذشته و شریعت را بازگردانند. مضمون و درونمایه این تفکر گذشته گراست، اما از روش های جدیدی که برای این بازگرداندن عظمت استفاده می کنند به روش مدرن نزدیک می شوند، یعنی از آخرین ابزارآلات مدرن برای اینکه گذشته را برگردانند، استفاده می کند. به همین دلیل می بینیم بازیگران این جریان تحصیل کرده ها هستند که خودشان را به شکل های سنتی درآورده اند و از روش ها و تکنولوژی های مدرن استفاده می کنند، تا اینجا شبیه نواندیشان هستند اما تفاوت شان با نواندیشان چیست؟ نواندیشانی مانند سیدجمال الدین، اقبال و شریعتی گذشته را نقد می کردند و اصولاآینده گرا بودند. آنها گذشته را در خدمت آینده می خواستند نه اینکه آینده و حال را برای گذشته بخواهند. در حالی که جریانات سنت گرا و عظمت گرا با خلع کردن ظرف و مظروف همه چیز را تغییر می دهند؛ یعنی اینکه مثلااسلام که انقلابی بوده برای ظرف تاریخی و فرهنگی و اجتماعی زمان خود آمده است اما از روش ها و احکامی متاثر شده است. مثلااسلام مخاطبش بردگان بودند و این نهضت علیه نظام بردگی به وجود آمد. اما به دلیل اینکه نظام های اجتماعی، اقتصادی و تاریخی را نمی توان یک شبه تغییر داد آثار و بقایای نظام بردگی در قوانین اسلام باقی مانده است. خب اگر ما این روح اسلام را دریابیم با همه اشکال بردگی مخالفت می کنیم، اما می بینیم که افراط گرایان فرمالیست هستند. این بنیادگرایان اصولااولین شاخصه شان این است که فرمالیست هستند؛ یعنی می خواهند تمام گذشته را آنچنان که بوده، بازگردانند. آنها در بساطشان چوبی را می فروشند که می گویند پیامبر با این مسواک می زد. اینها کاری ندارند که اصل مسواک زدن را پیامبر سنت کرد، نه اینکه این چوب مقدس باشد.

در حالی که نواندیشان دینی مثل سیدجمال الدین، اقبال و شریعتی می خواستند با پذیرش آخرین دستاورد های علم و زمان، کتاب و سنت را به امروز برسانند. دوران شریعتی صورت بندی معرفتی خودش را داشت. شریعتی با پاسخی که به پرسش زمانه خود می داد، شناخته می شود. اما اندیشه شریعتی پتانسیل و ظرفیتی داشت که توسط پیروانش و آثاری که باقی مانده، ادامه دارد. ما پیروان شریعتی و پویندگان پروژه ای که امثال شریعتی پیشگامان آن بودند، امروزه در دوران دیگری هستیم، با صورت بندی معرفتی و گفتمان ها و پرسمان های دیگری روبه روییم؛ برای همین باید صورت مسئله جدید را دوباره مطرح کرد و گفت که تداوم نسلی و گفتمانی در شکل جدید چگونه صورت می گیرد. عصر ما، عصر تصاحب و پایان هاست، در حالی که عصر شریعتی، عصر ایدئولوژی ها و انقلاب ها بود. عصر ما در جهان اسلام با پدیده بنیادگرایی روبرو می شویم که در عصر شریعتی با آن روبه رو نبودند، از زمان مشروطه بنیادگرایی مذهبی داشته ایم. اما این پدیده ای که امروز پیش آمده که غربی ها نام آن را بنیادگرایی گذاشته اند، پدیده ویژه ای است که رشد کرده و از سنت گرایی عبور کرده است: زمینه سیاسی آن باعث شده رشد کند و پدیده ای مانند فاشیسم و نازیسم شود. خوشبختانه امروز ملت ما در مقابل چنین چیزی واکسینه شده است. خطر افراط گرایی امروز در تمام جهان اسلام به طور بالقوه وجود دارد، اما ایران این گونه نیست. درحال حاضر تنها جای امن ایران است. دلیل آن نیز کاری است که روشنفکران دینی کردند و تجربه ای که ما از سر گذراندیم، دستاورد های مثبتی داشته است. آن هم اینکه ما را در مقابل خطر بنیادگرایی که همه جهان اسلام و بقیه جهان درگیر آن هستند، واکسینه کرده است.