شریعتی و فرهنگ انتظار | مهدی غنی (روزنامه شرق ـ ۲۹ خرداد ۱۳۸۹)

شریعتی و فرهنگ انتظار

مهدی غنی

منبع: روزنامه شرق

تاریخ: ۲۹ خرداد ۱۳۸۹

سالیان قبل از پیروزی انقلاب اعتقاد رایج سنتی این بود که اوضاع دنیا رو به وخامت می رود. هر روز بدتر از روز قبل خواهد بود. ورد زبان مردم این ضرب المثل بود که هر چه آید سال نو گویم دریغ از پارسال. می گفتند کار به جایی می رسد که همه دنیا پر از ظلم و ستم و کفر و بی دینی و فساد خواهد شد و در آن زمان منجی عالم یعنی امام زمان ظهور می کند و ظالمان را از میان برمی دارد و دوباره دنیا را پر از داد و عدالت و خداپرستی می کند. هر وقت کسی از اوضاع بد زمانه می گفت جواب دم دستی مردم این بود که این هم از علائم ظهور است. حتی حوادث ناگوار طبیعی مثل سیل و زلزله هم که پیش می آمد می گفتند همه از علائم ظهور است. با این نگاه وجود ظلم و فقر و بدبختی امری طبیعی، حتمی و پیش بینی شده بود و طبق روال باید اتفاق می افتاد. بنابراین اینکه ما باید این وضع را اصلاح کنیم بی معنی بود. تنها کاری که مومنان باید در این شرایط می کردند این بود که دعا کنند ظهور امام زمان نزدیک شود. معتقد بودند در دوران غیبت مومنان در اقلیتند و کاری برای اصلاح جامعه نمی توانند بکنند. تنها وظیفه آنان این است که خودشان به سنت های دینی پایبند بمانند. مواظب باشند باد کلاه شان را نبرد. از برخی روایات تعابیری در تایید نظر خود می آوردند، مانند این سری روایات که زمانی می آید که از اسلام جز اسمی و از قرآن جز رسمی نمی ماند. یا شرایطی می رسد که دینداری مثل نگه داشتن آتش در کف دست است. هرگاه خبری از بی دینی یا انحرافات اجتماعی می رسید، آن روایات را می خواندند و به یکدیگر تلقین می کردند که هم اکنون آن زمان است.

طبق اعتقاد آنان نه تنها تلاش برای اصلاح جامعه امری بی فایده بود، بلکه سیر جبری جهان به سمت افزایش ظلم و فساد و جنایت بود. همان گونه که قبل از ظهور انبیا دنیا رو به افول می رفت و انبیا می آمدند و دوباره بشر را به راه راست رهنمون می شدند، باید جامعه به سمت فساد و ظلم پیش می رفت. اگر غیر از این بود دیگر ظهور و وجود امام زمان بی معنی بود. بیشترین دغدغه این بود که ما باید خودمان را نجات دهیم. کاری کنیم که پس از مردن دچار عذاب نشویم. انجام عبادات، خیرات و مبرات، رعایت احکام شرعی، نجاست و طهارت، عمل به رساله های عملیه و مستحباتی چون انجام زیارت امامان یا امامزاده ها و… مهم ترین تکالیف مذهبی و شرعی بودند که بر عهده متدینین بود. این نگرش به امامت یک باور شخصی و فردی بود و ملاک مشخصی به دست نمی داد که با آن بتوان سره از ناسره را در این رابطه تشخیص داد، در نتیجه این نگاه امکان سوءاستفاده برخی شیادان را نیز فراهم می آورد. هر کس می توانست مدعی شود مورد عنایت امام زمان قرار گرفته و عده ای از عوام را دور خود جمع کند. فرقه های قادیانی، بابیه و بهائیه بر چنین باورهایی سوار شدند. حتی محمدرضاشاه هم از این فضای فکری استفاده کرد و به رغم همه مواضع آشکارش خود را به امام زمان و سایر ائمه می چسباند. وی در همان سال ها خاطره ای در این زمینه بیان کرد که نشان بدهد نظرکرده امام زمان است و اعتقادات قلبی دینی اش برجاست. داستان نجات او توسط امام غایب در کتاب ماموریت برای وطنم آمده بود. در کتاب پاسخ به تاریخ نیز شاه به این داستان اشاره کرده است:

«در اثنای تابستان موقعی که عازم یک محل زیارتی در کوهستانی به نام امامزاده داود بودم، از فراز اسب به روی تخته سنگی افتادم و از حال رفتم. همراهانم تصور کردند که مرده ام. اما من حتی خراشی برنداشته بودم. این البته علتی نداشت جز آنکه موقع افتادن از اسب مشاهده کردم یکی از قدیسین ما به نام عباس مرا گرفت و بر زمین نهاد. مشاهده آن رویا و این منظره را بعدها مواجهه با صحنه دیگری تکمیل کرد و آن برخورد با امام غایب در نزدیکی کاخ تابستانی شمیران بود. این امام بر اساس اعتقادات مذهبی ما باید یک روز ظاهر شود و دنیا را نجات بخشد.»1

شاه با گفتن همین داستان ها نزد برخی مذهبی های سنتی مقبولیت پیدا می کرد. خیلی ها باور می کردند که چنین اتفاقی افتاده و امام زمان نظرش بر حفظ شاه بوده است چرا که چنین ادعاهایی نه قابل اثبات بود و نه انکار آن شدنی. بنابراین با توجه به باورهای رایج میان مردم صرف این ادعاها برای طرف نوعی تقدس و حرمت ایجاد می کرد. حکومت مشروطه و در عمل سکولار بود و کاری به دیانت نداشت. دیانت هم پذیرفته بود که با سیاست ربطی و نسبتی نداشته باشد. عملا هم نه به مسائل سیاسی داخلی و خارجی رغبتی نشان می داد و نه کاری به عملکرد حاکمان داشت و نه به خود حق می داد که در تعیین سرنوشت خود مشارکت و نقش داشته باشد. اما حکومت برای تثبیت و مشروعیت خود از رنگ همان دین سکولار سوءاستفاده بسیار می کرد. در این گفتمان حتی اینکه فرد معتقد در قبال امام زمان چه وظیفه ای دارد، یا در قبال موج بی دینی یا تلاش مخالفان کاری باید صورت دهد، مطرح نبود. این ضرب المثل زبانزد عام بود که موسی به دین خود، عیسی به دین خود. برای توجیه اینکه کارهای دیگران ربطی به ما ندارد و ما مسوولیتی در قبال جامعه نداریم، گفته می شد ما را که در قبر دیگری نمی گذارند. وظیفه هر کس این بود که مواظب خود و حداکثر خانواده اش باشد. رسالت دیانت تنها نجات فرد از دام شیطان و جهنم بود. دینمداری با فردگرایی عجین شده بود. ضرب المثلی که همواره مردم به آن استناد می کردند این بود که چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است. این نگرش به دیانت پیش از این در میان مسیحیان رواج داشت. عوام مسیحیان بر این باور بودند که خداوند مسیح را فرستاده است تا فرد گنهکار را نجات دهد و عیسی خود را فدا کرد تا انسان را نجات دهد. برای این کار هم کافی است یک فرد به مسیح ایمان بیاورد و یکشنبه ها به کلیسا برود، تا همه گناهانش بخشوده شود. کلیساها و کشیشان خود را موظف می دیدند که پیام مسیح را به مردم جهان ابلاغ کنند و به دیگران بشارت دهند و آنها را به راه راست فراخوانند. برخی روحانیون ما هم تنها وظیفه خود را بیان احکام و فضایل ائمه می دیدند و دیگر کاری به سرنوشت اجتماعی و سیاسی جامعه و… نداشتند. پیروان این گرایش بر این تصور بودند که تنها اعتقاد حق و مطلق باور خودشان است و سایرین همه بر باطلند و نزد خداوند مغضوب. در عین حال کوششی برای مبارزه با باطل لازم نبود چراکه معتقد بودند الباطل یموت بترک ذکره، باطل با نادیده گرفتنش می میرد. بنابراین بهترین کار بی توجهی و بی اعتنایی به جریان های فکری و منتقد بود. آنها خود به خود از بین می رفتند. لذا اساسا اطلاعی نداشتند که منتقدان و مخالفان چه می گویند، چه منطق و استدلالی دارند و…

دو جزیره جدا از هم

در چنین فضا و مناسباتی بود که روحانیون روشن بینی چون مرحوم طالقانی، مطهری، بهشتی، گلزاده غفوری و در راس آنها امام خمینی و روشنفکرانی چون شریعتی دغدغه تغییر نگرش جامعه سنتی را یکی از محورهای اصلی کارشان قرار دادند. هرکدام با زبانی و روشی. برخی روشنفکران در مقابل جریان سنتی تنها به نفی و طرد و تحقیر آن یا حداقل نادیده گرفتن آن بسنده می کردند. ادبیات آنان برای توده های سنتی قابل فهم نبود و آنها نیز آشنا با عقاید و انگیزه های توده مردم نبودند.

روشنفکری حلقه بسته ای بود شیفته خود و توده ها نیز در هاله ای فرورفته در اعتقادات خود بودند. روشنفکران آن دوران از ژان پل سارتر، کارل مارکس، برتولت برشت و… و اگزیستانسیالیسم و مارکسیسم و… سخن می گفتند. توده ها نام حسین و زینب و ابوالفضل و… را ورد زبان داشتند. میان این دو اشتراک و همزبانی نبود تا به همدلی بینجامد. اما شریعتی به جای نفی یا چشم بستن بر جریان سنتی، تمامی باورها و نگرش های این جریان را با خوانشی جدید به چالش کشید. او تمامی محورهای اعتقادی رایج را با تکیه بر مبانی به نقد کشید، تکانی در جریان سنتی ایجاد کرد و آنها را به واکنش واداشت. روش برخورد او نه نفی و طرد بود و نه تایید و تجویز. او زیر پوست جریان سنتی رسوخ کرد و اعتقادات آنها را به بازبینی و بازخوانی کشید. نمونه بارزش مراسم حج بود. شریعتی هم از علی سخن گفت اما نه آن که در بلند کردن در قلعه خیبر خلاصه می شد. از حسین سخن گفت اما نه آن حسینی که دربار هم برایش عزا می گرفت. از زینب سخن گفت و او را به عنوان الگوی یک زن آزاده معرفی کرد. از جمله باورهایی که در جامعه رایج بود و شریعتی آن را به چالش کشید، مساله انتظار موعود بود؛ انتظاری که آنها را از هر گونه تحرکی برای اصلاح شرایط مایوس می کرد. شریعتی کوشید نگاه مردم به این مساله را که به نوعی در جهت تخدیر آنها و تثبیت وضع موجود بود، تغییر دهد.

18 آبان 1350 در حسینیه ارشاد عنوان سخنرانی شریعتی «انتظار مذهب اعتراض» بود. در آن زمان در میان روشنفکران و تحصیلکرده ها با توجه به نگاه سنتی و قشری درباره امام زمان، نسبت به این مساله نگاهی تردیدآمیز وجود داشت. گفته می شد اعتقاد به ظهور منجی موجب تخدیر و بی حرکتی مردم و شانه خالی کردن از مسوولیت اجتماعی در هر زمانی است. آنها وقتی با توده های مردم از لزوم تغییر و تحرک در برخورد با مسائل سیاسی و اجتماعی سخن می گفتند با این پاسخ یاس انگیز روبه رو می شدند که تلاش ما بیهوده است، حضرت خودش می آید و اوضاع را سامان می دهد.

انتظار منفی، انتظار مثبت

دکتر شریعتی با نگاهی جامعه شناسانه به بازبینی کارکرد این باور در رفتار اجتماعی معتقدین پرداخت. او در این سخنرانی از دو نوع انتظار منفی و مثبت سخن گفت و انتظار منفی را چنین توصیف کرد: «اعتقاد به غیبت، اعتقاد به انتظار و اعتقاد به نجات بخش غیبی، بزرگ ترین سلاح برای دفاع از وضع موجود و بزرگ ترین عامل برای توجیه فسادی است که با یک منحنی تصاعدی روز به روز بالاتر می رود و همچنین بزرگ ترین عاملی است که به مردم بباورانند که به ظلم تن دهند و با فساد خوگیرند و به اینکه زندگی اجتماعی به سراشیبی می رود مومن شوند که این ناموس خلقت و طبیعت و مشیت خداوند است تا وقتی که نجات در آخرالزمان پیش بیاید و نه حال، و آن هم به دست او و نه من و تو.»2

او در مقابل این تفکر که در جامعه رواج داشت از انتظار دیگری سخن گفت که نقش و کارکرد مثبت دارد. شریعتی برای انتظار مثبت چند ویژگی قائل شد: 1- انتظار هم یک اصل فکری اجتماعی و هم یک اصل فطری انسانی است. به این معنی که اساسا انسان موجودی است منتظر… بر اساس همین اصل است که اعتقاد به مسیح (نجات بخش) از ابتدا در جوامع بشری وجود داشته است.3

2- انتظار سنتز میان دو اصل متناقض با هم است: یکی حقیقت و دیگری واقعیت…. انتظار یعنی نه گفتن به آنچه هست. کسی که منتظر است چه کسی است؟ کسی است که در نفس انتظار خود، اعتراض به وضع موجود را پنهان دارد…انتظار ایمان به آینده است و لازمه اش انکار حال. 4

3- انتظار جبر تاریخ است… من در این گوشه از زمین و این لحظه از تاریخ منتظرم تا در آینده ای که ممکن است فردا یا هر لحظه دیگر باشد ناگهان انقلابی در سطح جهانی به نفع حقیقت و عدالت و توده های ستمدیده روی دهد که من نیز در آن باید نقش داشته باشم. 5

شریعتی در این بحث کوشید نشان دهد این ایده نه تنها در مقاطع تاریخی مختلف عامل تخدیر نبوده است، بلکه موجب شده است تبلیغات حاکمان که خود را جاویدان معرفی می کنند، مقبول نیفتد و ظلم و جور موجود موقتی و رفتنی جلوه کند.

«بنابراین انتظار مذهب اعتراض و نفی مطلق نظام حاکم و وضع موجود است، در هر شکلی، انتظار نه تنها از انسان سلب مسوولیت نمی کند بلکه مسوولیت او را در سرنوشت خودش و سرنوشت حقیقت و سرنوشت انسان، سنگین، فوری، منطقی و حیاتی می کند.» 6

این شیوه برخورد بود که معتقدین سنتی را برمی انگیخت، ساختار فکری آنها را به چالش می کشید و تغییر آغاز می شد. محمدجواد تندگویان یکی از صدها و شاید هزاران نمونه این تحول یافتگان بود. او در بازجویی های خود در ساواک از این تحول خود سخن گفته است. در 15 فروردین 1353 وی در پاسخ به سوال بازجو که نحوه آشنایی او با افکار شریعتی را می پرسید پروسه تغییر و تحول خود را شرح داده است. از جمله نوشته است: «یکی از کتاب هایی که بر روی من اثر گذاشت کتاب انتظار او بود که در آن مساله غیبت امام زمان (عج)را در اسلام مطرح کرده بود و گفته بود که همه شیعیان دائما برای فرج و ظهور امام زمان دعا می کنند و انتظار ظهور او را می کشند و گفته بود که مردمی که انتظار می کشند باید به وضع موجود معترض باشند و… این موضوع…ما را به این فکر انداخته بود که پس ما هم باید نسبت به وضع موجود جامعه اعتراض کنیم…»7

پی نوشت ها:

1- محمدرضا پهلوی، پاسخ به تاریخ، ترجمه حسین ابوترابیان، فصل4، ص 83، 1371

2- انتظار مذهب اعتراض، انتشارات حسینیه ارشاد، ص26

3- همان، ص32

4- همان، ص35

5- همان، ص41

6- صص51 و 52

7- شریعتی به روایت اسناد ساواک، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378، جلد دوم، صص 368- 367

دریافت فایل پی‌دی‌اف