متفکر میدان عمل | غلامرضا جمشیدیها (روزنامه ایران ـ ۲۹ خرداد ۱۴۰۲)

خوانش شریعتی در قامت یک جامعه شناس

متفکر میدان عمل

غلامرضا جمشیدیها

منبع: روزنامه ایران

تاریخ: ۲۹ خرداد ۱۴۰۲

غیبت نگاه تاریخی و فلسفی در جامعه شناسی مااساسا جامعه شناسی، علمی تاریخی است و سوالات مبنایی جامعه شناسان هم از اساس تاریخی است. از این رو، از مهمترین کارکردها و رسالت های جامعه شناسی توضیح تحولات تاریخی جوامع است. شاهد این مدعا، تلاش های جامعه شناسان در تبیین و تفسیر تحولات تاریخی و فکری بشر است که از آن جمله می توان به تقسیم بندی اگوست کنت اشاره کرد. او می کود تا تحولات هوش انسان را در مراحلی سه گانه تبیین کند. همچنین، کارل مارکس با طرح مراحل پنجگانه می کوشد تا تقسیم بندی و جریان شناسی خود را از تحولات فکری و تاریخی انسان ارائه کند.

در میان جامعه شناسان مسلمان هم، ابن خلدون از تاریخ شروع می کند و به علم الاجتماع می رسد.اما با این حال، یکی از جدی ترین چالش های موجود در جامعه شناسی ما، همین غیبت نگاه تاریخی است. ضمن اینکه ما در کتاب های درسی مان صرفا به ارائه ایده های جامعه شناسان بسنده کرده ایم؛ غافل از اینکه مهمتر از طرح ایده ها، «طرح پرسش ها» است؛ چرا که طرح پرسش ، دغدغه مندی علمی ایجاد می کند. بنابراین، «داشتن نگاه تاریخی» و «طرح پرسش» دو رکن اصلی در مطالعات جامعه شناسی بشمار می رود.

آنچه شریعتی را شریعتی کرد

ذکر این مقدمه در خصوص ماهیت جامعه شناسی از این جهت اهمیت دارد که می کوشم از «شریعتی به مثابه یک جامعه شناس» سخن بگویم و طرح مقدمه ای که ذکر آن رفت هم در تایید این جایگاه برای شریعتی است؛ چراکه او تاریخ خوانده و اساسا در طرح پرسش های خود نگاهی تاریخی دارد.

نکته ای که در خصوص اندیشه شریعتی نباید از نظر دور داشت این است که او به رغم داشتن نگاهی تاریخی، در تاریخ نمی ماند. اشراف تاریخی افرادی همچون شریعتی بر فرهنگ اسلامی باعث شد تا عاشورا در صدر اسلام باقی نماند. ما قبلا عاشورا را می خواندیم ولی در همان عاشورا می ماندیم؛ اما با امثال شریعتی کربلا دیگر در کربلا نماند و به ایران و زمانه ما منتقل شد.

شریعتی چون با علم تاریخ آشنا بود، برای اعتبار بخشیدن به آرای خود همواره سندهایی تاریخی ارائه می کرد. اما با این حال، در تحلیل خود از سیر تحولات جامعه، به تکرار حرف های تئوریک و قبلی بسنده نمی کند. جامعه شناس باید با تاریخ آشنا باشد البته باید فلسفه و مبانی تئوریک هم بداند تا بتواند تئوری سازی کند. متاسفانه برخی از جامعه شناسان ما نه تاریخ می دانند و نه فلسفه و اساسا مشکل جامعه شناسی ایران هم همین غفلت از نگاه تاریخی و فلسفی است. البته نداشتن نگاه میان رشته ای خاص اهالی جامعه شناسی نیست و اهالی تاریخ هم آنچنان که باید فلسفه و اهالی فلسفه هم آنچنان که باید تاریخ نمی دانند و این وضعیت در جامعه فکری ایران، ساحت اندیشه را مشوش تر می کند. به همین دلیل است که گاه حرف های تکراری می زنیم و به آرای متفکران غربی ارجاع می دهیم.آنچه شریعتی را شریعتی کرد همین نگاه توامان و میان رشته ای او بود که نیاز هر جامعه شناسی است. واقعیت این است که وقتی ما داده های تاریخی کافی نداریم مدام به تکرار نظریه های غربی می پردازیم و این امر، عملا هیچ آورده ای جز بدبینی و سرخوردگی ندارد.

دغدغه شریعتی

محوری ترین مساله شریعتی به عنوان یک جامعه شناس که در جریان پیروزی انقلاب اسلامی تبلور عینی یافت، معرفی انسان دیگری است که عملا با انسانی که دنیای مدرن تعریف می کند، در تقابل قرار می گیرد. انسان غربی در عالی ترین سطح به «عقل گرایی ابزاری» بسنده می کند که نازل ترین سطح عقل گرایی است (نه آن نوع عقل گرایی که فیلسوفانی چون فارابی و ابن سینا طرح می کنند.) بنابراین، معنویت و هر آنچه فراتر از جهان مادی است در انسان غربی مدرن غایب است. اما انسانی که دکتر علی شریعتی در بحبوحه انقلاب به بشریت معرفی کرد، انسانی بود که عقل در سر و عشق در دل دارد و این محوری ترین دغدغه او به عنوان یک جامعه شناس بود.

هشدارهای شریعتی

شریعتی در برابر دو امر عصیان کرد؛ «عصیان علیه غرب» که این مخالفت او در عین آگاهی و اطلاع از آن بود. مثلا امریکا را چنین توصیف می کند: «امریکا! امریکا! این بلاهت عظیم و توحش متمدن و بدویت مدرن و خشونت با اتیکت و غارت قانونمند و خوشبختی زشت و آزادی لش و دموکراسی احمق و اندیویدوآلیسم [فردگرایی] قالب ریزی شده و استانداردیزه.» عصیان دیگر او «علیه سنت اندیشانی» بود که در سنت مانده بودند و درک درستی از زمانه نداشتند.از دلنگرانی ها و دغدغه های شریعتی می توان به ایده مذهب علیه مذهب او اشاره کرد. شریعتی معتقد بود اسلام در مقابل کفار همیشه پیروز است؛ اما کفار برای اینکه با اسلام بجنگند، لباس عوض می کنند. از همین رو، همواره بر تلاش کفار غربی برای مخدوش کردن چهره اسلام و اسلام هراسی تاکید می کرد و شاهد مدعای او را امروز در نقش و سهم انگلیسی ها و امریکایی ها در ایجاد گروه های بنیادگرایی همچون داعش و… می توان دید. این نکته ای بود که شریعتی به درستی در آن زمان درک کرد و پیوسته در خصوص آن هشدار می داد.

مخاطبان امروز شریعتی

در خصوص «نسبت شریعتی با امروز و اکنون جامعه ایرانی» نباید این نکته را از نظر دور داشت که او فرزند زمانه خود بود و در فضایی انقلابی زیست می کرد و آن فضای انقلابی جنس خاصی از تفکرورزی را می طلبید که شاید چندان با شرایط ثبات امروز ما تطابقی نداشته باشد و همین امر مخاطب آرای شریعتی ماندن در زمانه ما و بویژه در آکادمی را تحت تاثیر قرار می دهد.شریعتی در جریان پیروزی انقلاب اسلامی توانسته بود، خیل گسترده ای از جامعه را با خود همراه کند. اما در شرایط امروز، باید پرسید بعد از 44 سال آیا هنوز افکار شریعتی در جامعه ما مخاطب دارد؟

متاسفانه ما شریعتی را در مجموعه آثارش محدود کرده ایم. شریعتی را نه در خلال مجموعه آثار که باید جزء به جزء خواند. فارغ از نوع ارائه آرای شریعتی، متاسفانه دانشگاه هم آنچنان که باید در پژوهش های خود ارجاعی به شریعتی نمی دهد. با همه این احوال، شهامت، پاکی و درستی شریعتی باعث می شود که ما هنوز از او حرف بزنیم و هنوز مخاطب او باشیم. او دردمند جامعه بود و دغدغه ساختن داشت و با اینکه اروپا رفته بود؛ به وطن برگشت و به جای تکرار نظریات غربی، برای نسل جوان زمان خود از امام علی(ع)، ابوذر، سلمان فارسی و… گفت و به شخصیتی تاثیرگذار بدل شد و رویکرد فکری او هنوز هم مورد نیاز جامعه ماست.