پارادوکس شریعتی – سروش

علیرضا علوی تبار

منبع: روزنامه اعتماد

تاریخ: ۱۳۸۶

آنچه در پی می‌آید متن گفتگوی منتشر شده دکتر علیرضا علوی تبار در روزنامه اعتماد است که پنج شنبه گذشته در یک ویژه نامه مربوط به شریعتی درج شد. این ویژه نامه ظاهرا به بهانه کتاب آقای منصور هاشمی در نقد شریعتی و همچنین نوشته رسول جعفریان درباره آن منتشر شده است. گفتنی است کتاب آقای هاشمی دو سال پیش منتشر شده است.

پارادوکس شریعتی – سروش در گفت وگو با علیرضا علوی تبار

ثمینا رستگاری

چه بسیار نام ها که در گذر ایام گرد فراموشی بر آنها می نشیند و با ورق خوردن برگ های تقویم، یاد آنها از خاطره ها می رود. نام برخی دیگر در صفحه یی از تاریخ نوشته می شود و سالمرگ یا زادروزشان دیگران را به صرافت آنها می اندازد. شریعتی جزء هیچ کدام از این دو دسته نیست. حضور او منوط به هیچ مناسبتی نیست. نامش به بهانه های مختلف در سرشناسه بسیاری از اتفاقات به چشم می خورد. در زمان شورهای انقلابی حضور دارد و در وقت شکیبایی اصلاح طلبی نیز باز به بقای خود ادامه می دهد و هیچ کس نمی داند که سر این ماندگاری چیست؟ آیا همیشه بودن او به دلیل یکتا بودنش است و اینکه دیگر کسی در قامتی بلندتر از او ظهور نکرد تا شریعتی به سایه نام او تبعید شود؟ آیا دیگرانی بزرگ تر از او آمدند اما از اقبال داشتن فرزندان و طرفدارانی وفادار و مومن بی بهره بودند؟ او که درس انقلاب می داد چگونه در ذهن انقلابیون دیروز و اصلاح طلبان امروز باقی مانده است؟دل سپردگان به او آن هنگام که سرسپرده سروش شدند چگونه او را از یاد نبردند؟ مگر نه اینکه اولین قربانی پروژه سروش باید شریعتی باشد که همه عمر در کار فربه کردن ایدئولوژی و گستردن چتر دین به تمامی حوزه هایی بود که پای بشر به آنجا رسیده است؟ جمع میان شریعتی و سروش چگونه ممکن است؟ هر اتفاقی که افتاده است گویی شریعتی را سودای پیوستن به تاریخ نیست. حتی آنها که می خواهند اندیشه های او را ابطال کنند و یوتوپیای او را به لنین پیوند زنند باز در فکر اویند و از فکر شریعتی خلاص نشده اند.

—————————————————————————————–

– کنشگران فعال اصلاحات در ایران عموماً شاگردان یا دوستداران شریعتی بودند که تحت تاثیر آموزه های او یک بار دست به کنش انقلابی زده بودند، این اصلاح طلبان در دوم خرداد 76 بر چه مبنای نظری تکیه داشتند؟

در ابتدا باید به این نکته توجه کرد که از سرمشق شریعتی قرائت های مختلفی وجود داشته و دارد. از سرمشق شریعتی در دین شناسی و نگاه اجتماعی در طول حیاتی که داشته سه قرائت متفاوت صورت گرفته است. بعد از سال 42 یک سرمشق دین شناسانه بین مذهبی ها رشد کرد و شریعتی هم یکی از بهترین سخنگوهای آن سرمشق است اما تنها فرد نیست، از این سرمشق یک قرائت وجود دارد از زمان پیدایش آن تا سال 54، یعنی تا زمان اتفاقی که در مجاهدین خلق رخ می دهد. از سال 54 تا سال های اول بعد از پیروزی انقلاب یک قرائت دومی از اندیشه های شریعتی شکل می گیرد، از سال 68 به بعد نیز زمینه های یک قرائت سوم از شریعتی فراهم می شود. این سه قرائت یک نسبت با اصلاحات و انقلاب ندارند. قرائت اول قرائتی است که کاملاً در خدمت انقلاب است یعنی فهمش از دین هم نگاه اجتماعی و سیاسی آن و هم نظر آن به تحول اجتماعی به نوعی است که برای انقلابی گری پشتوانه نظری فراهم می کند. حتی بعد از سال 54 نیز که یک شوک به طرفداران این سرمشق وارد می شود، یک قرائت مردمی شکل می گیرد. این قرائت با قرائت اول تفاوتی پیدا می کند که آن تفاوت در انقلابی گری نیست بلکه در وارد کردن عنصر اراده به تحلیل ها، پررنگ کردن جنبه های درونی (انفسی) پدیده های اجتماعی است. به یک معنا از پارادایم مارکسیستی به پارادایم اگزیستانسیالیستی میل پیدا می کند. از سال 68 به بعد یک قرائت سومی از شریعتی شکل می گیرد که با اصلاحات می تواند همسویی داشته باشد و این قرائت پشتوانه نظری انقلاب نیست بلکه می تواند پشتوانه نظری اصلاحات باشد.اما از آن طرف مجموعه یی داریم به اسم اصلاح طلب، این اصلاح طلبان به لحاظ فکری یک مجموعه یکدست نیستند و حداقل می توان چهار جریان فکری درون آن تشخیص داد. یک جریان چپ سنتی، جریان مصلحتی عملگرا، جریان چپ مدرن و یک جریان راست مدرن است که اینها تنها در نقاطی با هم اشتراک دارند، از جمله اینکه این نظام قابل اصلاح است و می شود اصلاحات دموکراتیک در آن انجام داد و از روش های انقلابی دور شده اند، منظور از روش انقلابی روشی است که بر خشونت تکیه می کند، بر تغییر انفجاری و ناگهانی، رهبری کاریزماتیک و حضور توده وار مردم در سیاست تاکید دارد و نوعی تقلیل گرایی سیاسی هم در آن وجود دارد یعنی حل همه مشکلات را در عرصه سیاست دنبال می کند. این چهار گرایش که درون اصلاح طلب ها وجود دارد، همگی از روش انقلابی فاصله گرفته اند اما به معنای آن نیست که هدف شان دیگر انقلابی نیست یا اندیشه آنها کاملاً دگرگون شده. به نظرم می آید آن طیفی که گفتمان اصلاحات را تولید کرد، نه چپ سنتی بود و نه مصلحت عملگرا، چپ مدرن و راست مدرن بودند که این گفتمان را تولید کردند، چپ مدرن که بیشتر تیپ سوسیال دموکرات است، راست مدرن هم لیبرال است. گفتمان اصلاحات حاصل کار این دو گرایش فکری به شمار می رفت.

– در دوره یی که شما آن را دوره قرائت سوم از شریعتی نام گذاشتید، گفتمان سروش نیز در حال شکل گیری است که به نوعی پشتوانه نظری جریان اصلاح طلبی به شمار می رود. سوال این است که در ذهن اصلاح طلبان سروش چگونه با شریعتی جمع بسته شد؟

به اعتقاد من شکل گیری قرائت سوم از سرمشق شریعتی به مقدار زیادی تحت تاثیر گفتمانی است که سروش در ایران تولید کرد. یعنی در واقع در پاسخ به پرسش هایی که سروش طرح کرد و در واکنش به جواب هایی که او می داد به تدریج قرائت سوم از شریعتی شکل گرفت (البته به طور قطع عوامل دیگری نیز دخیل بوده اند و تنها این عامل نبوده است).

سرمشق دکتر سروش به چند لحاظ از شریعتی فاصله می گیرد. یکی در زمینه شناخت شناسی بود. سروش به یک معنا، مبلغ رئالیسم انتقادی است و معتقد به این است که شناخت حاصل تعامل بین ذهن ما و واقعیت خارج است. یعنی نقش ذهن را در فرآیند شناخت پررنگ می کند، او مروج نگاه عینکی (به تعبیر خودش) در شناخت است یعنی همه ما از پس عینک های رنگی خودمان به عالم نگاه می کنیم و به همین دلیل این تصاویر رنگ عینک های ما را هم دارد.

وقتی شما اینطوری نگاه کنید تفاوت دیدگاه ها برایتان قابل تحمل تر می شود. در حالی که قرائت اول و دوم از شریعتی، یک نوع رئالیسم ساده و خام یا نوعی نگاه آینه یی را برای شناخت ترویج می کرد که اگر ما ذهن مان را صاف کنیم و جلوی واقعیت را بگیریم عیناً واقعیت را نشان خواهد داد یعنی ذهن منفعل است، کاری که سروش کرد این بود که این مدل نگاه کردن را زیر سوال برد.نکته دوم اینکه سروش پایه های نظری توتالیتاریسم را مورد حمله قرار داد. توتالیتاریسم به لحاظ تئوریک دو پایه نظری دارد؛ یک پایه آن، آرمانشهرگرایی است. آرمانشهرگرایی به معنای آرمانگرایی نیست. آرمانشهرگرا کسی است که به دنبال ساختن دنیایی است که هیچ سابقه و نظیر تاریخی ندارد و مستلزم ساختن انسانی است که با انسان تاریخی متفاوت است.خیلی ها معتقدند که این آرمانشهرگرایی است که پایه های اندیشه های توتالیتاریسم را می سازد. پایه دیگر توتالیتاریسم که هانا آرنت بر آن تاکید می کند، این است که شما به غیر از قوانین موضوعه منبعی را در نظر بگیرید که فراتر از قوانین است. حرف آرنت این است که توتالیتاریسم خودکامگی نیست یعنی شخص توتالیتر دنبال پیروی از امیال شخصی نیست. او در پی منبعی ورای قوانینی است که وجود دارند.سروش هر دو این پایه ها را در طول زمان مورد حمله قرار داد، بخش عمده یی از آثار سروش صرف شکستن این دو پایه شده است.وقتی سروش می گوید آنچه از احکام شریعت وجود دارد «فهم ما» از احکام شریعت است، وجود چیزی را که بتوان به وسیله آن قوانین را زیر سوال برد منتفی می کند.وقتی سروش از انسان تاریخی صحبت می کند که در صورت تکرار تاریخ باز همان کارهای پیشین خود را تکرار خواهد کرد، یکی دیگر از پایه های توتالیتاریسم را مورد حمله قرار داده است.اما در قرائت اول و دوم شریعتی هر دو پایه توتالیتاریسم حاضرند، اما در قرائت سوم چنین نیست و این هم حاصل کار دکتر سروش است.تفاوت دیگر او با شریعتی تفکیک مرزهای علم، متافیزیک و دین است که پیش از او در آثار مطهری بوده که جهان بینی دینی را از جهان بینی علمی و فلسفی جدا کرده است. دقت در این تفکیک کار سروش است بنابراین شما پاسخ به سوال های دینی خود را از علم طلب نمی کنید، از علم انتظارات خاص و از دین انتظارات دیگری دارید. این تفکیک ما را از نظر شناخت چند منبعی می کند و آنگاه پذیرش تکثر برایتان راحت تر می شود.اما در کار شریعتی این تفکیک وجود ندارد. بحثی که شریعتی درباره مبانی اجتهاد و کتاب و سنت و اجماع و عقل می کند می گوید به جای عقل باید علم را بگذاریم و جای اجماع هم زمان و باز در جاهای مختلف شریعتی مرز میان علم و دین را خلط می کند. این خلط البته در بازرگان شدیدتر است. او از تئوری های علما برای توضیح مباحث دینی استفاده می کند.

– با این تفاسیر اولین قربانی اندیشه های سروش، شریعتی محسوب می شود. شریعتی که در پی آن است که دین را از فرهنگ به ایدئولوژی تبدیل کند کاملاً در نقطه مقابل سروشی است که در کار نحیف کردن حوزه های گسترش دین است.

این یک قرائت از شریعتی است.

– بله و آن شریعتی که در ذهن انقلابیونی رسوخ کرد که بعدها اصلا ح طلب شدند، همین قرائت از شریعتی است.

آن قرائت دوم از شریعتی است.

– آن قرائت دوم چه نسبتی با قرائت سومی دارد که به گفته شما در اثر انتقادات دکتر سروش به وجود آمد. آن شریعتی که در تاریخ ما اثرگذار بوده شریعتی قرائت دوم است و حال سوال این است که آیا اصلاح طلبان برای گذار به اندیشه های سروش، با شریعتی قرائت دوم خداحافظی کردند؟

کلاً در کسانی که آثارشان خلاقانه است و ابداع می کنند این امکان وجود دارد که از آثارشان قرائت های متفاوتی صورت گیرد، مارکس و حافظ را می توان مثال زد. حتی خود سروش را هم می توان در زمره این افراد دانست چرا که در آثارشان آنقدر امکان وجود دارد که شما بتوانید دست به قرائت های متفاوت بزنید.بعضی از قرائت ها در شرایط خاصی قرائت غالب می شود. قرائت سوم ابداع یک شریعتی تازه نیست، خواندن بخش های خوانده نشده آثار شریعتی است. همان موقع هم که بحث این بود که او در آثارش یک ایدئولوگ است، یکی از دوستان در یک پژوهش مفصل وجود آنارشیسم کجا و ایدئولوگ انقلاب بودن کجا؟ در کویریات شریعتی، یک آنارشیست اقتدارستیز وجود دارد. در آثار شریعتی شما یک پست مدرن هم می بینید.قرائت سوم از شریعتی قرائتی است که در گفت وگو با اندیشه دکتر سروش شکل گرفته است، با اندیشه سروش یکی نیست اما هر دو می توانند پشتوانه نوعی اصلاح طلبی باشند.

– منظور شما این است که خوانش اصلاح طلبان از آثار شریعتی که در سال 57 به گونه یی دیگر آن را فهم کرده بودند، عوض شد؟

در ابتدا یک برخورد انتقادی شدید با شریعتی صورت گرفت یعنی اصلاح طلبان از صورت مفتون و پیرو شریعتی بودن به ناقد شریعتی بودن تغییر کردند.

– این نقد دقیقاً از چه مقطعی آغاز شد؟

شروع این نقد با یک سری نقدهای فلسفی بود. شریعتی از مفهومی به نام دیالکتیک زیاد استفاده می کند. تحلیل طبقاتی در بحث های او فراوان است. از تئوری توطئه برای تفسیر وقایع تاریخی استفاده می کند. اولین گام در برخورد با شریعتی نقد این مفاهیم بود و این اتفاق تحت تاثیر سروش رخ داد.این سروش است که برای اولین بار پرچم نقد دیالکتیک را در ایران بلند می کند. باز هم او است که برخورد طبقاتی و تئوری توطئه و نگاه تکامل گرای شریعتی را نقد می کند. نقد شریعتی با انتقادهای فلسفی شروع شد ولی کم کم به دیدگاه های اجتماعی و توصیه های او رسید. مثلاً اینکه با دولتی کردن می توان عدالت را تحقق بخشید یا امکان جمع میان گسترش نقش دولت در جامعه و دموکراسی مورد پرسش قرار گرفت.شریعتی فکر می کرد می شود هم دموکرات بود و هم برای دولت نقشی در هدایت جامعه قائل بود ولی بعد در هنگام این نقدها خیلی از اصلاح طلبان به این نتیجه رسیدند که ما چرا باید این قرائت را از شریعتی داشته باشیم.از شریعتی می توان قرائت دیگری هم داشت. شریعتی فقط شریعتی انقلاب و دموکراسی هدایت شده نیست، یک شریعتی اقتدارستیز هم وجود دارد که روابط اجتماعی را خیلی عمیق تر از آنکه دولت در آن دستکاری می کند می بیند و در واقع بخش های ناخوانده یی از آثار شریعتی مورد توجه قرار گرفت.البته در این سیر برخی از اصلاح طلبان با شریعتی قطع ارتباط کردند(راست مدرن) چرا که از منظر لیبرالیسم که نگاه می کردند به اینجا رسیدند که هیچ نقطه مشترکی با شریعتی ندارند. اما چپ مدرن از نقد شریعتی شروع کرد ولی به امکان قرائت دیگری از شریعتی رسید. این تفکیک من البته خیلی دقیق نیست و به صورت اجمالی است.

– چرا قطع ارتباط با شریعتی در چپ های مدرن رخ نداد؟ آیا دلبستگی عاطفی که به معلم انقلاب شان داشتند مانع از این امر شد، به گونه یی که مورد این اتهام قرار گرفتند که شریعتی تازه یی خلق کرده اند؟

علت قطع ارتباط نکردن با شریعتی این است که این افراد احساس می کنند در شریعتی پتانسیل و ظرفیتی وجود دارد که به آنها امکان قرائت دیگری از شریعتی می دهد و این یک انتخاب معرفتی بود نه یک انتخاب صرفاً اجتماعی و از روی علاقه. بلکه عنصری در شریعتی می بینید که می تواند کماکان یک منبع تولید فکر باشد. به طور مثال شریعتی دغدغه برابری دارد و چپ مدرن کماکان این دغدغه را دارد و احساس می کند شریعتی با این دغدغه بازخوانی هایی از تاریخ دارد که با خواسته های آنها همسو است ولی این براساس یک مصلحت سیاسی صرف نیست این یک پیوند فکری و یک نوع همجنس بودن فکری است.

شریعتی آدمی است که هشدار می دهد که برای تفسیر رفتار یک فرد فقط به اندیشه های یک فرد توجه نکن، به منافع او نیز نگاه کن، فقط نگاه نکن که چه کتابی می خواند، ببین از کجا می خورد. این هشدار برای چپ مدرن هنوز هم معنادار است. بنابراین نوعی سنخیت میان نگاه چپ مدرن و شریعتی وجود دارد. از همه مهم تر آنچه شریعتی مروج آن است، نگاه انتقادی است. شریعتی برای چپ مدرن نوعی هشدار نسبت به تسلیم شدن واقعیت هم هست. راست مدرن همیشه در معرض این خطر است که به سمت نوعی سازش با عالم واقع میل کند و به نوعی واقع گرایی برسد نه واقع بینی و تسلیم واقعیت شود. شریعتی هشداری است به اینکه دچار این مشکل نشویم. در نتیجه نوعی سنخیت بین شریعتی و چپ مدرن است به گونه یی که احساس می کند شریعتی هنوز منبع زنده یی است که می شود از آن تغذیه کرد. ولی راست مدرن با شریعتی چنین سنخیتی ندارند.

– سنخیت ذهنی چپ مدرن با سروش چه بود؟

من همیشه گفته ام اندیشه های دکتر سروش به گونه یی است که هم از دل آن چپ مدرن بیرون می آید و هم راست مدرن. مثل پوپر که در انگلستان هم حزب کارگر از آن تغذیه می کند هم حزب محافظه کار و هر دو به او استناد می کنند.بستری که سروش می سازد فقط ضد توتالیتر است به همین دلیل منبع تغذیه راست و چپ مدرن است.هر دو اینها طرفدار پلورالیسم و چندگونگی در منابع فکری اند. هر دو اینها به تفکیک حوزه علمی از حوزه مدیریت ایدئولوژیک قائلند ولی آرمان های متفاوتی دارند و در آثار سروش کمک به هر دو آرمان را هم می بینید. هم دفاعی از نوعی برابری هست و هم دفاع از آزادی فردی. ممکن است خود دکتر سروش جهت گیری خاصی داشته باشد اما مهم نیست. اندیشه ها وقتی تولید می شوند مستقل از تولیدکننده شان به حیات خودشان ادامه می دهند. هر دو این گروه از اندیشه های سروش استفاده می کنند ولی یکی از آنها به گسست از شریعتی می رسد و یکی به بازخوانی شریعتی. البته قرائت نوی چپ مدرن از شریعتی توام با انتقاد نیز هست، یعنی شریعتی اینجا دیگر یک مرجع تقلید نیست بلکه منبعی است که با نگاه انتقادی می شود از آن تغذیه کرد.

-این بازخوانی چپ مدرن چقدر با مفهوم برخورد گزینشی با شریعتی مرزبندی دارد؟ آیا چپ مدرن از امت و امامت شریعتی قرائت دیگری ارائه کرد؛ یا این اندیشه را رها کرد و به سراغ اندیشه های برابری خواهانه او رفت؟

از امت و امامت زمانی یک حکومت ایدئولوژیک قرائت شده است ولی الان می توان یک قرائت توسعه گرایانه هم از آن کرد. بحثی در برنامه ریزی های توسعه وجود دارد به نام استقلال حکومت از نیروهای اجتماعی. بحث این است که اگر حکومتی بخواهد توسعه را تحقق دهد باید بتواند نسبت به خواسته های منطقی و کوتاه مدت اجتماعی نوعی استقلال داشته باشد تا بتواند دست به اقداماتی بزند که در خدمت توسعه ملی و بلندمدت قرار بگیرد. یک منحنی آنجا رسم می کنند به گونه یی که اگر حکومت خیلی از نیروهای اجتماعی مستقل باشد، نمی تواند در خدمت توسعه قرار بگیرد بلکه در خدمت منویات حکومتگران قرار می گیرد. اما اگر فاقد هر نوع استقلال از نیروهای اجتماعی هم باشد دائماً مجبور است به خواسته های کوتاه مدت و خاص- منطقه یی جواب دهد و از پاسخ دادن به خواسته های بلندمدت ملی بازمی ماند. یک استقلال بهینه وجود دارد که حکومت را قادر می سازد بیشترین نقش توسعه یی را بازی کند. امت- امامت شریعتی به یک معنا می تواند همان استقلال بهینه از نیروهای اجتماعی باشد، برای حکومت توسعه گرایی باشد که می خواهد از خواسته های منطقه یی خاص و کوتاه مدت به خواسته ملی، عام و بلندمدت معطوف شود. حالا چگونه می شود این هدف را تامین کرد؟ شریعتی هیچ سازوکاری پیشنهاد نکرد فقط یک نامگذاری کرده است به نام «دموکراسی متعهد» اما می توان برای آن سازوکارهایی را نظر گرفت. مثلاً ایجاد قدرت های همسنگ، اگر مصرف کننده ها هستند، تولیدکننده ها را هم متشکل کنیم مصرف کننده های متشکل در مقابل تولیدکننده های متشکل، کارفرماهای متشکل در مقابل کارگران متشکل. قدرت همسنگ ایجاد کنیم تا برای دولت امکان نوعی استقلال ایجاد شود. در واقع در همان مفهوم که دوستش برای دوست قائل است. شریعتی در امت و امامت معتقد است حکومت هم باید قدرتش محدود، مسوول و پاسخگو باشد و هم رهبری کند و جامعه را از یک نقطه بردارد و به نقطه دیگری ببرد.

-وقتی توده «منحط»، «جاهل» و «متوسط» در انتخاب این فرد نقشی ندارد بلکه او باید «کشف» شود، چگونه می توان قائل به پاسخگو بودنش شد؟

در همان امت و امامت شریعتی اشاره یی دارد درباره آنچه یک دیکتاتور را از یک رهبر انقلابی جدا و متمایز می سازد. شما اگر آن بحث های اجتماعی شریعتی را که سعی می کند دیکتاتور را متمایز کند بگیرید و با قرائت امروزی آن را پرورش دهید و یک چیزهایی که تا به حال نادیده گرفته می شد را مورد توجه قرار دهید، شاید به این پرسش ها پاسخ داده شود.درست است این رهبری در یک جامعه نیازمند توسعه آمده است ولی برای اینکه از دیکتاتور متمایز شود باید یک ویژگی هایی داشته باشد. برخی از دوستان شریعتی اینها را جمع کرده اند. در این قرائت مدرن شریعتی متوجه خطری که این مباحث را تهدید می کرده بوده یعنی احساس می کرده دادن این نقش به حکومت می تواند آن را دیکتاتوری کند. شریعتی در نقدهایی که به سوکارنو، ناصر و کاسترو داشته متوجه بوده که باید عناصر دیگری هم باشد.او تاکیدش بر یک پلورالیسم فکری است. باید افراد مختلفی بتوانند ایده های مختلفی تولید کنند. این فکر با یک حکومت توتالیتر همخوانی ندارد. شریعتی جابه جا تاکید می کند که جامعه یی که من تصور می کنم جامعه یک اندیشه نیست، جامعه یی است که افراد متعدد تولید افکار متعدد دارند.شریعتی که به سوسیالیست بودن مشهور است، با کار آقای اشکوری مشخص شده است که به شدت نگران این بوده که سپردن مالکیت به دولت او را به یک قدرت غیرقابل انتقاد تبدیل کند و تلاش می کند بین مالکیت عمومی و مالکیت حکومتی فرق بگذارد. حالا این عناصر را اگر جمع کنیم می فهمیم که قرائت دیگری از امت و امامت شریعتی می توان داشت؛ «یک حکومت دموکراتیک توسعه گرا» که او اسمش را امت و امامت گذاشته است.

-در مواجهه با نظام سیاسی دموکراسی می توان بر آن انتقاداتی وارد کرد و ضعف هایی را برای آن برشمرد و این ضعف ها بر هیچ یک از متفکران هم پوشیده نیست، از جمله اینکه دموکراسی حکومت متوسط هاست و برجسته سازی افراد شاخص با فاصله زیاد از توده در آن راهی ندارد، اما با وجود این نقایص باز هم دموکراسی بهترین نوع حکومت شناخته شده است. انتقادی که بر شریعتی وارد می شود این است که او مضار دموکراسی را به خوبی فهم کرده است و به همین دلیل آن را کنار گذاشته و بدیلی برای دموکراسی ساخته است که قرابتی با آن ندارد و از شخص برجسته یی سخن می گوید که توده باید از آن پیروی کند.

من اعتقادم این است که شریعتی دموکراسی را به طور کامل رد نمی کند. شریعتی یک مدل از دموکراسی را رد می کند. ما یک مدل دموکراسی توازنی، متکثر و نخبه گرا داریم. مدل دموکراسی که الان در غرب حاکم است مدلی است که اولاً در آن سیاست ورزی هدف نیست یعنی خود عمل سیاسی یک غایت نیست. ولی اگر از دید کسی مثل آرنت نگاه کنید عمل سیاسی خودش وجه تمایز انسان و حیوان است، خودش یک غایت است. عمل سیاسی آنجا مثل رقابت یک تعداد افراد خاص است. یعنی یک تعداد حزب وجود دارند، یک بازار انحصار چندگانه است.

سیاست کار همه نیست. فقط مال زمان های خاص است. این دموکراسی کم و بیش با یک نابرابری شدید ثروت و درآمد همراه است یعنی دموکراسی سیاسی هست اما دموکراسی اجتماعی نیست. توازنی و حاصل تعامل و توازن نیروها است. آنجا دولت برآیند نیروهای وارده است و این یک مدل دموکراسی است که در غرب تحقق پیدا کرده و کم و بیش هم با لیبرالیسم اقتصادی همسو است ولی حاصل شرایط جغرافیایی و تاریخی کشور ما هم هست. رد این مدل دموکراسی لزوماً رد دموکراسی نیست.شما ممکن است دنبال جایگزین کردن یک مدل دیگر باشید مثلاً فرض کنید مدلی که در آن سیاست ورزی باید تامین شود. مدلی که در آن دموکراسی سیاسی با دموکراسی اجتماعی تکمیل شود. مدلی که دولت استقلال بهینه از نیروها دارد.

می توان در جامعه یی متفاوت از جامعه غربی مدلی از دموکراسی تخمین زد. به نظر من شریعتی نقاد دموکراسی به طور کلی نیست و یک مدل خاص دموکراسی را نقد می کند. از زاویه آدمی که در یک جامعه توسعه نیافته خواهان برابری بیشتر است و اساساً به مشارکت و گسترش مشارکت فکر می کند.مدل دموکراسی مشارکتی که امثال مک فرسون از آن حمایت می کنند با دیدگاه شریعتی مغایرتی پیدا نمی کند. دولتی که شریعتی از آن دفاع می کند دولت توسعه گرایی است که از دموکراسی تبعیت می کند.

-در حال حاضر با توجه به افول گفتمان اصلاح طلبی و کم رنگ شدن سیطره فکری سروش بر این جریان، آیا نوعی بازگشت به شریعتی قابل تصور است؟

ارجاع به قرائت سومی از شریعتی وجود دارد. نوعی توجه مجدد هم وجود دارد اما بیشتر از این چیزی که تا به حال بوده، نخواهد شد.

-پشتوانه نظری اصلاح طلبان در حال حاضر چیست؟

اصلاح طلب ها به لحاظ چارچوب فلسفی دچار ابهام و مشکل نیستند یعنی می توانند از ایده های دموکراتیک خودشان دفاع کنند.

-با این توضیح در حال حاضر کثرت گرایی و وجود گروه هایی که به لحاظ فکری دارای مرز بندی با اصلاح طلبان هستند نیز از جانب آنها قابل پذیرش است.

بله، آنها این مساله را قبول کرده اند و مشکل خاصی ندارند.

-آیا عملکرد آنها این مساله را نقض نمی کند؟

شما به این مساله توجه کنید که اصلاح طلب ها هیچ وقت حاکم این مملکت نشدند، پست هایی را به دست آوردند اما در شرایطی که عمده قدرت در اختیار آنها نبود. اصلاح طلب ها در اوج قدرت شان حکومت را در دست نداشتند.

-در افقی که پیش روست نیز امکان به دست آوردن آن را ندارند، چرا که حداکثر قدرت آنها در قوه مجریه و مقننه است که در صورت کسب آنها نیز به گفته شما حکومت را به دست نخواهند گرفت.

حد قوای یک نفر را توازن واقعی قوا تعیین می کند نه لزوماً آنجایی که در قانون برایش ترسیم شده است. اصلاح طلب ها ممکن است در شرایط دیگری آنقدر قدرتمند وارد صحنه شوند که تمام این موانع که در دوره قبل بود، وجود نداشته باشد.

-منظور از قدرتمند وارد صحنه شدن چیست؟ مثلاً رای بیشتری داشته باشند؟

نه منظور من توازن قواست، لزوماً رای نیست. در سیاست اینکه شما بتوانید یک هدف را پیش ببرید وابسته به این است که چقدر قدرت واقعی دارید. این قدرت واقعی را هم ابزارهای عمل سیاسی می سازد. تشکیلات و رسانه های گروهی و پشتوانه مالی در آن تاثیر دارند.

ما وقتی در قدرت از موضع پایین سهیم شویم در تصمیم گیری ها خیلی از ملاحظات را خواهیم داشت، مقدورات هم مهمند. الان هیچ کدام از اصلاح طلبان در لزوم برابری و تنوع افکار شک ندارند. البته منظور من کسانی است که برای کسب و حفظ قدرت نیامده بودند، بلکه برای اصلاح قدرت آمده بودند. آنها تولیدکننده واقعی گفتمان فکری اصلاحات هستند.

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : آگوست 2, 2015 1086 بازدید