افسانه توسلی*

منبع: روزنامه ایران

تاریخ: ۲۷ خرداد ۱۳۹۸

در آستانه‌ی سالگرد شهادت علی شریعتی، روزنامه ایران صفحات اندیشه‌ خود را به نوشته‌ها و گفت‌وگوهایی درباره او اختصاص داده است. در این صفحات ویژه که به تاریخ ۲۷ خرداد ۱۳۹۸ منتشر شده‌اند گفت‌وگوهایی می‌خوانیم با بیژن عبدالکریمی، حسن محدثی، عبدالمجید معادیخواه. در این صفحات نوشته‌ای از افسانه توسلی نیز به چشم می‌خورد که در ادامه این مطلب خواهد آمد.

1 وقوع انقلاب اسلامی ایران پدیده اجتماعی خاصی در قرن حاضر بود که عوامل متعدد شکل‌گیری آن همواره مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. عواملی همچون وجود رهبری کاریزماتیک، نارضایتی کاذب اقتصادی، آموزش نیروهای جوان با تحصیلات عالی در اروپا و درک مفهوم آزادی، استبداد و خودبزرگ‌بینی حکومت، نفوذ ایدئولوژی مارکسیستی و انقلابی، احساسات و عواطف عمیق مذهبی و… اما یکی از عواملی که شاید بتوان گفت حذف آن رخداد، انقلاب را به تأخیر می‌انداخت نقش مهم دکتر شریعتی در بسط و توسعه مفاهیمی بود که بواسطه آنها تئوری انقلاب شکل گرفت.
مفاهیمی که همراه با ادبیات و دانش اسلام‌شناختی غنی وی طی سخنرانی‌های هفتگی و شبانه‌اش در حسینیه ارشاد در عقل و دل جوانان اثر می‌کرد و با شور و هیجان در محافل خانوادگی آنان پخش می‌شد. بیان و نگاه روشنگرانه به مسائل اساسی شیعه با رویکردی خلاقانه توسط وی هر روز شمار بیشتری از دانشجویان را به گرد او می‌آورد و آنان را با اصطلاحاتی چون «شهادت»، «اسلام‌شناسی»، «هجرت»، «مذهب»، «حج»، «توحید»، «امت و امامت»، «تشیع» و… آشنا می‌کرد.
2 با وجود اینکه برخی منتقدان عقیده دارند موضوعات مطرح شده توسط دکتر شریعتی در عین اینکه مفاهیمی روشنفکرانه در فقه شیعه است اما در عین حال مروج اسلام سنتی است. در نقد تعمیم این نظر باید اذعان داشت در مورد کلیه مفاهیمی که در کتب دکتر شریعتی توضیح داده شده، ارزیابی رویکرد وی نسبت به زن خلاف این منظر را نشان می‌دهد. در پاسخ به این منتقدان باید دریافت که آیا دکتر شریعتی از مفاهیم جدید مرتبط با زنان که پیامد مدرنیته می‌باشد و بعید است قابل استخراج از سنت اسلامی باشد ارزیابی مثبتی دارد؟ یا نگاه به حوزه زنان به‌عنوان شاخصی در کنار شاخص‌های دیگر منتقدان وی، بنیادگرایی انقلابی را در تفکرات او تقویت می‌کند؟
3مسائلی که دکتر شریعتی در مورد زنان مطرح می‌کند بسیاری از حوزه‌های تفکر سنتی را به چالش می‌کشد وهمگی نشان از تفکر مدرن شریعتی و دید غیرسنتی وی در مورد زن دارد. می‌توان برای دریافت بیشتر، تقابل دو دیدگاه در خصوص تفکرات دکترشریعتی مبنی بر بنیادگرایانه بودن نظرات وی از سویی و دیدگاه دیگر مبنی بر شناخت و مفهوم‌سازی دقیق و منطقی از اصول صحیح اسلام از سوی دیگر را مورد بررسی قرار داد.
شاید یکی از مناسب‌ترین موضوعاتی که بتوان با بررسی آن، روشنگری و نگاه به آینده را در ریشه‌های تفکر یک اندیشمند مسلمان یافت، مفهومی باشد که وی از «زن» ارائه می‌دهد. زیرا در جهان امروز پرچالش‌ترین مبحث بخصوص در ادیان توحیدی نگاه به زن است. شاخصی که موضع‌گیری مدرن یا سنتی یا عدم موضع‌گیری نسبت به آن می‌تواند میزان بنیادگرایانه بودن یک اندیشه را نمایش دهد.
4 مهم‌ترین مفاهیمی که در حوزه‌های آکادمیک در خصوص زنان در جهان بیش از سایر بخش‌ها بدان توجه نشان داده می‌شود عبارتند از: «برابری»، «استقلال»، «آزادی» و نیز «زن به مثابه کالا»، «هویت زن» و «زن به مثابه زن»…
در حالی که فعالان حقوق زنان مانند بتی فریدان می‌نویسد به حوزه‌هایی در زندگی زنانه مانند برابری در مقابل قانون هرگز پرداخته نشده است یا سیمون دوبووار در کتاب «جنس دوم» اشاره می‌کند که دو جنس هرگز در جهان از امکان برابری برخوردار نیستند. دکتر شریعتی به این امر توجه می‌کند که در اسلام بر «برابری مذهبی و مدنی» دو جنس تأکید شده است و عقیده دارد این دو عامل، زنان را در جامعه قدرتمند کرده، آنان را از وابستگی به مردان که همواره سلطه دیکتاتورمآبانه داشته‌اند، نجات می‌دهد.
5 اقتصاددانان فمینیست بر لزوم فهم نظام پاتریمونیالیسم تأکید می‌کنند که تا چه حد می‌تواند زنان را از حوزه اشتغال دور سازد و دکتر شریعتی نیز نشان می‌دهد که چگونه پیامبر اسلام(ص) تنها فردی است که در آن دوران بر «استقلال اقتصادی زن» پافشاری می‌کند. عبارت «آزادی زن» که مورد تأکید فعالان حوزه زنان در کشورهای امریکایی و اروپایی است بر شکاف لیبرالیسم در مورد عدم توجه به آزادی برابر زن و مرد می‌پردازد، در بستر مفهومی دکتر شریعتی چنین نمود پیدا می‌کند: به‌نام دین مجموعه‌ای از «نه، نرو، نکن، نخوان، نبین، نگو، ندان، ننویس، نخواه، نفهم!» را به زن ارائه می‌دهیم و او را به ورطه‌ای می‌اندازیم که فقط به‌دنبال آزادی خود است. او دیگر قادر به فکر کردن نیست، تنها چیزی را که می‌یابد دامن بلندش است که باید با قیچی کوتاهش کند. دخترک کوچکی که از ابتدا بدنش تحت فرامین مادر و نصایح پدر است، در نهایت وارد حرمی می‌شود که طولانی‌ترین مسیری که باید روزها و شب‌ها طی کند از آشپزخانه تا اتاق خواب است.
دکتر شریعتی با رویکردی ضدکاپیتالیستی و ضدسرمایه‌داری که تولیدکننده «زن بورژوا» است، «کالایی شدن زن» را مانند فمینیست‌های موج سوم به زیر سؤال می‌کشد و زنی را که به باور رسیده است زنی می‌داند که زندگی‌اش را و روش تفکرش را انتخاب می‌کند، خود را اسیر وسایل ارتباط جمعی نمی‌کند، از انتخاب رنگ لباسش به‌دلیل اینکه مطابق با مد سال نیست نمی‌هراسد و هرگز تحت فرمان مصرف‌گرایی سرفرود نمی‌آورد.
زن در لایه لایه مفهوم‌های دکتر شریعتی دارای «هویت» است و با الگوی هاجر همچون نشانی خدا، زینب همچون پرچم‌دار انقلاب کربلا و فاطمه همچون فاطمه در «فاطمه، فاطمه است» الگوی امروزین «زن به مثابه زن» را به نهایت می‌رساند و چنین نگاهی است که در آینده تفکر ایرانی اثرگذار می‌ماند و شریعتی را در آینده تفکر ایرانی ماندگار می‌کند.

* افسانه توسلی: جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا

دیگر مطالب صفحات ویژه‌ی روزنامه ایران (۲۷ خرداد ۱۳۹۸):

روزگار شریعتی؛ روزگار ما | گفت‌وگو با حسن محدثی

متفکری که «خلاف آمد عادت» می‌اندیشد | بیژن عبدالکریمی

چرا کسی نتوانست جای شریعتی را پر کند؟ | گفت‌وگو با عبدالمجید معادیخواه

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : ژوئن 18, 2019 851 بازدید