پس از سه دهه

گفت‌وگوی بنیاد فرهنگی شریعتی با احسان شریعتی به مناسبت سی‌وچهارمین سالگشت شهادت دکتر علی شریعتی.

گفت‌وگو با احسان شریعتی به مناسبت سی‌وچهارمین سالگشت شهادت دکتر علی شریعتی

به نظر شما چه ویژگی هایی خط فکری شریعتی را از سایر جریانات فکری زمانه اش – اعم از جریانات دینی و سکولار (مارکسیستی یا غیر مارکسیستی)-  متمایز می کرد؟  

حقیقت این است که تمام جریانات فکری زمانه شریعتی پرسش و مسئله مشترکی داشتند. آنچه آنها را از هم متمایز می کرد، نحوه مواجهه آنان با آن پرسش، یعنی پرسش از عقب ماندگی و نحوۀ غلبه بر آن بود. پرسشی که تمام جریانات فکری عصر شریعتی را درگیر خود کرده بود -پرسشی که خود از مطالعه تاریخ دو قرن گذشته جهره بسته بود- این بود  که چرا ما عقب ماندیم و آیا ایران یا حوزه تمدنی ای که ایران در آن قرار گرفته، جهان اسلام و شرق و جنوب یا “جهان سوم” سابق، می تواند بر آنچه سبب اصلی عقب ماندگی محسوب می شود، غلبه کند یا خیر؟  در پاسخ به این  پرسش -پرسش از انحطاط یا عقب ماندگی- سه رویکرد به وجود آمد که به نوعی منطبق با  روش هایی است که نیچه ، در”سودمندی و ناسودمندی تاریخ برای زندگی”، از آن سخن می گوید.  از نظر او، سه نوع روشِ برخورد با تاریخ  وجود دارد که نمادِ سه گرایشِ طبیعیِ آدمیان در برخورد با گذشتهٔ تاریخی‌اند و اگر از حدِ طبیعیِ خود بگذرند تبدیل به بیماری می‌شوند: سنت گرایی، بنیادگرایی، و نوگرایی افراطی، که او آنها را تاریخی گریِ “عتیقه جاتی”، “عمارت انگاریِ یادمانی” و “نقادی گری” می‌خواند.

روش اول، این رویکرد است که سنت را مانندِ “میراثی” که به ما رسیده، حفظ کنیم و پاس بداریم. این تمایل، اما، اگر از حدِ خود بگذرد، میراثْ در این نگاه شی واره می‌شود و رفتارِمان با او موزه ای می شود و به عتیقه بازی می‌ ماند. روشِ دوم، تاسیسْ پنداری است که با روشِ اول این تفاوت را دارد که می‌کوشد گذشته را “هم چنان که در گذشته بزرگ بوده”، یعنی به عنوانِ عظمتِ باستانی احیا کند. مثلاً طیِ جشن‌های بزرگداشتِ پادشاهیِ 2500 سالهٔ ایران که رژیمِ گذشته می‌خواست عظمتِ ایرانِ باستان را بازسازی کند. بازگشتِ تخیلی دوبارهٔ همان “جهان-زیستِ” گذشته بدونِ در نظر گرفتنِ تفاوتِ دوران‌ها و گفتارهای ناظر بر ساختارهای هر دورهٔ تاریخی. احیاگریِ بنیادگرانه با وام گیری از تعبیرِ نیچه‌ای، بازسازیِ بنای یادمانیِ گذشته است، حال آنکه سنت گرایی داعیهٔ همه جانبه و تمامت خواهانه ندارد و فقط دلمشغولِ حفظِ سنت به شکلِ غیرِ تأسیسی و غیرِ انقلابی است. و بالاخره، روشِ سوم، نقادی گری که یک ضرورتِ منطقی برای پویش و دوامِ درستِ گذشته است، اما با افراط و از حد گذراندن، به بیماریِ نیست انگاریِ فعال نزدِ روشنفکر تبدیل می‌شود. برای این‌که هویت و سنت گذشته زنده بماند و بپاید، باید نقد شود و پالایش یابد و به عبارتی ناسخ و منسوخ‌اش تفکیک شود. اما این کارِ لازم، اگر از حدِ خود فرا رود، روی کلیتِ گذشته خطِ بطلان می‌کشیم و با سوء فهم  از شیوۀ دکارت می‌خواهیم «روی میز را یکسره پاک کنیم!»

اما روشِ چهارم، که روش شریعتی و تمایز اصلی او با سایر جریانات روشنفکری است- روش  نوزاییِ پالایش گرایانه است: رنسانس و رِفورماسیون. احیا و نوزاییِ گذشتهٔ ملی و مذهبی، حفظِ نقاطِ مثبتِ دیروز و قدرتِ نقد یا جداسازیِ سره از ناسره است. نقدِ ریشه‌ای در فرهنگِ فلسفیِ امروز، همان “ساختارگشایی” ( واسازی یا دِکُنسْتروکْسیون ) یعنی روش لایروبی و زنگار زدایی است. و این روشی است که در برخورد با گذشته، شریعتی به ما می‌آموزد. و ما باید با خودِ شریعتی نیز این گونه برخورد کنیم، تا همان بلایی که بر سرِ نیچهٔ شوم بخت آمد، تکرار نشود. می‌دانیم که از بدِ روزگار همین سه گونه قرائتِ بیمار گونه از اندیشه و آثارِ فیلسوفِ آلمانی توسطِ “محافظه کارانِ انقلابی” و نازی‌ها و نیهیلیست‌ها در تاریخِ فکرِ معاصر پیدا شد و مقصودِ حقیقیِ آن “ آزاده جان” را مخدوش و تحریف کردند.

آنچه که گفتم، جوهر تمایزاتِ اصلی و عمده خط شریعتی با سایر خطوط است. ولی شریعتی ، علاوه بر این با پیشگامان راهِ خود نیز تمایزاتی داشت.  او بر خلاف سید جمال  اعتقادی به این امر نداشت که می توان از طریق تغییر هیئت های حاکمه، اصلاحات دینی و سیاسی را به وجود آورد. یا بر خلاف محمد عبده، اعتقادی به این امر نداشت که اصلاح سازمان روحانیت، زمینه ساز اصلاح دینی خواهد شد. با اقبال نیز این تفاوت را داشت که  اقبال، طریق تغییر جهان بینی فلسفی را پیش گرفته بود و توجه اندکی به مصادیق اجتماعی نهضت فکری خود داشت و به  همین دلیل از  درون آن پاکستان درآمد که مرکز بنیاد گرایی است.  در شریعتی ولی ،  طرح فلسفی اقبال بر زمین استوار توده ها بنا شد  و از این طریق طرحی نو در افکنده شد ، طرحی که سبب غنا بخشیدن به میراث قبل از خود  می شد.

با اینهمه باید گفت که شریعتی بیشتر به عنوان یک متفکر و تاثیرگذار فرهنگی شناخته می شود نه به عنوان بنیانگذار یک خط مشی و این از نواقص شناخت شریعتی است. یکی از دلایل عمده چنین تلقی و برداشتی از شریعتی، این بود  که پتانسیل این خط  به دلیل حوادث انقلاب نتوانست بالفعل شود . به عبارت دیگر ، نیرویی که  شریعتی  آزاد کرد توسط نیروهای دیگر بالفعل در جامعه جذب شد. بعد از انقلاب اما ، طیف فکری شریعتی به تدریج در جامعه شکل گرفت که شریعتی را نه فقط به عنوان یک متفکر بلکه به عنوان بانی یک خط مشی معرفی می کرد.

اکنون پس از گذشتِ سی و چهار سال از هجرت و شهادت شریعتی، موقعیت فکری خط شریعتی را در ایران، منطقه، و در سطح جهانی چگونه ارزیابی می کنید؟

باید پذیرفت که موقعیت شریعتی در ایران بهر حال با رخدادِ انقلاب 57 گره خورده است.  یک برداشت این  است که شریعتی ایدئولوگ انقلاب بوده است؛  یعنی او  افقی را برای پیشقراولان انقلاب گشوده است که می توان با تغییر وضع موجود به وضع مطلوب رسید. اما چنین برداشتی از این جهت مبهم یا متناقض نما است که  شریعتی معتقد بود تا مرحله تکوین تمام نشده ما نمی توانیم به مرحله تحقق یا تغییر برسیم. این جمله معروف او را که «انقلاب قبل از خودآگاهی به فاجعه می انجامد»، را به یاد داریم. انقلاب ایران در حقیقت یک انفجار تاریخی بود که در درجه اول نقش مسئولان نظام گذشته در وقوع آن شکل گیری آن نقش مهمی بود. نظام گذشته زودتر و نابهنگام تر از زمانی که خود انقلابیون فکر می کردند فرو پاشید و مسئله آلتر ناتیو مطرح شد. تنها نیروی حاضر در صحنه روحانیت بود که قدرت گرفت.

از فردای انقلاب تا کنون ، موقعیت شریعتی با نوعی سرشت دوگانه و رویکرد متناقض نما پیوند خورده است . از یک سو شریعتی زمینه ساز انقلاب محسوب میشود  و از دیگر سو  منتقد روحانیت. بنابراین در همه پرونده های فرهنگی-اجتماعی بعد از انقلاب پای شریعتی به میان کشیده شده است. هم نقشش مورد تاکید قرار گرفته است و هم نقد  شده است.

در منطقه و در کشورهای اسلامی اما به دلیل عدم وجود تجربه انقلاب دینی ، شریعتی هنوز به عنوان معلم انقلاب تلقی می شود. در ترکیه و کشورهای عربی و حتی اندونزی و کشورهای خاور دور شریعتی بسیار مورد استقبال قرار گرفته است. در جهان اسلام نیز انقالابات اخیر زمینه ساز  توجه بیشتری به شریعتی شده است.

در سطح جهانی پس از موج جهانی شدن و بحث جهانی دیگر ، اندیشه شریعتی همسو با جنبش های اعتراضی است که چند صدایی هستند و مشخصاتی دارند که منطبق با به وجود آمدن جهان مجازی ای هستند که نوعی اخلاق گفتگویی  را به وجود آورده است، اخلاقی که در روند گفتگوی تمدن ها معیارهای خودش را می سازد. اندیشه شریعتی به دلیل انتقاد از مدرنیته  سوژه بنیاد با این جنبش های جهان دیگرخواه همسو است. علاوه بر این ،  شریعتی  به عنوان مروج  نوعی اسلام دموکراتیک مورد بررسی و توجه قرار گرفته است.

همچنانکه می دانید، هم اندیشه شریعتی و هم روش های او در مواجهه با مسائل علمی، مورد نقدهای بسیاری قرار گرفته است. این نقدها که از زمان حیات شریعتی شروع شده بود، همچنان ادامه دارد: از ایدئولوژیزاسیون دین، نظریه امت و امامت، بازگشت به خویشتن، تا … دعویِ عدم مواجهه  آکادمیک و روش مند  شریعتی با مسائل مختلف. به نظر شما چه نقدهایی معتبر اند و چه نقدهایی بی پایه اند، یا اصولاَ به خصلت کار روشنفکری بر می گردند؟

شریعتی هنگامی که از دانشگاه به عرصه عمومی – حسینیه ارشاد – رفت،شکل کارش گفتمان عرصه عمومی یعنی روشنفکری بود نه آکادمیک. او در دوره ای بود که معتقد بود وقت کم است بنابراین گاه از قیود کار پژوهشی تخصصی دانشگاهی خارج می شد و بخشی چون شفاهی بوده و در شرایط حاد منتشر می شده، تا موجی ایجاد کند در جامعه. بنابراین نواقصی بلحاظ شکلی دارد که گاه دست آویزی برای تخطئه این اندیشه شده که از نظر ما مقبول نیست. به دلیل اینکه شریعتی قبل از رفتن به فرانسه با نظریات روز آشنا شده بود ، از دانشگاه شروع کرده بود و ادامه بحث های دانشگاهی را مطرح می کرد.در فرانسه نیز اصلی ترین چهره ها را مراجع فکری خود قرار داده بود : ماسینیون در حوزه اسلام پژوهی ،  ژاک برک  درجامعه شناسی دین ، هانری لوفور در مارکسیسم و  گورویچ در جامعه شناسی . بنابراین در مقایسه با سایر روشنفکران که متاثر از سوسیالیسم اردوگاهی بودند- به حز  تعداد معدودی مانند رحیمی و صدیقی و احمد اشرف و کاتوزیان.-شریعتی همزمان و پیش از اینها بحث های جدید جامعه شناسی و دین شناسی های جدید اروپایی را وارد فضای فرهنگی ایران کرده بود. اما شکل کارش ایراداتی دارد و به قول خودش غلط های تایپی را هم حتی بر او نمی بخشند و گاهی از نوشته های دوره های دانش آموزی او هم مثال می آوردند که مورد اعتنا نیست زیرا بدون توجه به زمان است. شریعتی روشنفکر پیامبر گونه ای بود که افق های فکر ی جدیدی گشود و به تعبیر دکتر قانعی راد ، در پی ریزی شرایط امکان تاسیس علوم انسانی نقش موثری داشت.

از نقطه نظر محتوایی اما ، اندیشه های شریعتی در دومحور مشخص مورد انتقاد است. یکی ایدئولوژیزاسیون دین و دیگری نظریه امت و امامت و رابطه اش با حقوق بشر و شهروندی. در این دو زمینه سوء تفاهمات بیشتر به مفهوم ایدئولوژی و تلقی ویژه شریعتی  از تداوم راه ائمه در شرایط غیبت بر می گردد.

روشِ درست مواجهه با اندیشه های شریعتی ،  به نظرِ بنده این است که نخست ببینیم سیرِ منحنیِ تحولِ فکریِ دکتر شریعتی از آغاز چه بوده و بنا به گفتهٔ خودِ او چه دوران‌هایی را از سرگذرانده است ( همان دوران‌های پنج ساله ). برای نمونه در “ اسلامیات” که از اسلام شناسیِ تاریخی در مشهد شروع می‌شود تا دورهٔ دوم که شریعتی متاسفانه فقط با این دوره شناخته و هوهویه می‌شود یعنی “ اسلام شناسیِ هندسی” در دورهٔ حسینیهٔ ارشاد که با نقلِ قول از گاستون باشلار ( گفت که برای ) روشن نشان دادنِ یک فکر باید به شکلِ هندسی نمایش داده شود و خلاصه، به روشِ قیاسی ـ تطبیقی ( comparative ) و نه مونتاژی ـ انطباقی یا التقاطی ـ اختلاطی Syncretism  )، به پروژهٔ “ ایدئولوژی سازی از دین” شهرت یافته است و این بدونِ درک و ارائهٔ منظورِ او از مفهومِ “ ایدئولوژی” که چیزی جز نقد و ساختارگشاییِ دین ( و نیز “منابعِ فرهنگی” ) و استخراجِ حقیقتِ آن از وضعِ “سنتی” و معطوف به یک مکتبِ فکریِ انتقادی و راهنمای تغییرِ اجتماعی است. و در پایانِ راه، یعنی در دورهٔ 5 سالهٔ آخر، از زندان و پس از آن ( شاملِ دورانِ زندان و سه سالِ آخرِ عمر ) که ما آن را در کانونِ نشر و ابلاغِ مان پس از شهادتِ دکتر و پس از انقلاب، “ اسلام شناسیِ فلسفی” می‌نامیدیم.

بنابراین در آغاز، روشِ مطالعهٔ اسلام نزدِ دکتر شریعتی تاریخی بود و طرحِ ایده‌های تاریخ سازِ “توحید” و اسلام به طورِ کلی و فر امذهبِ اسلامی و نیز به عنوانِ سنتی فرهنگی که ضرورت دارد به آن توجه کنیم، حتی اگر بدان باور و ایمان نداشته باشیم. یعنی باید بدانیم که در یک جامعهٔ اسلامی زندگی می‌کنیم و باید آن را بشناسیم و به تعبیرِ ماکسیم رودنسون با این فرق که اگر معتقدیم، عللِ تاریخی ـ اجتماعی را از اسبابِ ثانویِ ظهورِ وحی می‌دانیم و اگر ناباوریم، همین علت‌ها را عللِ سازنده می‌پنداریم ( نقل به مضمون از کتابِ “ اسلام و سرمایه داریِ” وی )، در زمانی که اهمیتِ پدیدهٔ مذهبی از سوی جامعهٔ روشنفکری و سیاسیِ ما در نظر گرفته نمی‌شد. با توجه به سیرِ تحولاتِ بعدی، صحتِ تشخیصِ شریعتی نشان داده شد.

در دورهٔ بعد شریعتی پروژهٔ ایدئولوژی را مطرح می‌کند که درک وی از مقولهٔ ایدئولوژی همان تئوریِ انتقادی است نسبت به نظریهٔ سنتی ( نگاه کنید به هورکایمر ). چون ایدئولوژی مفهومی است که چرخش‌های معناییِ متنافری در تاریخِ فکر داشته است. “ ایدئولوگ ها” بودند که پروژه‌ای ضدِ ایده آلیستی و حس انگارانه و پوزیتیویستی را تعقیب می‌کردند یعنی همان “علمِ تکوین و زایشِ ایده‌ها”؛ و اینان از پدرانِ لیبرالیسم و از اندیشمندانِ انقلابِ فرانسه بودند و منظورشان نقدِ توهماتِ فلسفیِ گذشته بود و این‌که ایده‌ها چگونه پیدا می‌شوند، شکل می‌گیرند، تحول می‌یابند و به یک معنا پروژهٔ مادرِ علومِ انسانی و به‌ویژه زبانشناسی و طرحِ گرامریِ عمومی و نوین و آنگاه نسبتِ “ناپلئونیِ” مارکس ( تئوریسین‌های غیرِ اهلِ عمل )، علیه ایده آلیسمِ “ آلمانی” و تا تعاریفِ مانهایم و آرنت و گییرتز و بالاخره ریکور. و طنزِ تاریخ این‌که نو لیبرال‌ها به خلافِ اَسلافِ شان “ضدِ ایدئولوژی” شدند و مارکسیست‌ها، در جهتِ مخالفِ مارکس، واضعِ بزرگ‌ترین نوعِ ایدئولوژی‌ها. تفکر سیاسی شریعتی را نیز میتوان به سه دوره ی متمایز تقسیم و سیر منحی تکامل آنرا ترسیم کرد :1. ملی –  دمکراتیک (خداپرستان سوسیالیست، جبهه ملی، نهضت آزادی)، 2. دموکراسی متعهد –  معتدی (نظریه امت و امامت). او در این دوره برای روشنفکر مسئولیت سیاسی در دخالت در حکومت قائل شده که این نظریه  همچنانکه در مقاله ای با عنوان ” دین و دولت ” نشان داده بودیم، منسوخ شده است؛ 3. دموکراسی سوسیال و عارفانه (پس از بروز انحراف در مجاهدین، در آخرین آثار همچون بازگشت و خودسازی و ..) . آخرین پروژه ی شریعتی  بهنگام هجرت را می توان در دو محور خلاصه کرد : 1. تاکید بر دو وظیفه : نخست، بازخوانی فلسفی متون کلاسیک مقدس و حکمت ایرانی-اسلامی در راستای تبیین انسان شناسی عرفانی فلاح و بازسازی جهان بینی توحید (در برابر انواع مدرن ماتریالیسم و ایدئالیسم سنتی اندیشه نوافلاطونی در تاریخ فلسفه اسلامی)، سپس، بازاندیشی مبانی فلسفه ی سیاسی بمنظور طراحی یک پروژه ی توسعه و رشد خودویژه، خودکفا و درون زا در دو حوزه ی مردمسالاری سیاسی و اجتماعی بود؛ با تاکیدی ویژه بر ترسیم حدود مداخله ی روشنفکر در رهبری فکری و اجتماعی و ضرورت رعایت و پایبندی بیش از پیش به الزامات و اسلوب های دموکراسی سیاسی و تشکیلاتی؛   2. با درس آموزی از تجارب ادوار مبارزاتی گذشته، او کار اصلی خود و روشنفکر مسئول را طراحی آن نوع از انقلاب فرهنگی می دانست که زمینه ساز تربیتِ سیاسی رهبرانی از متن مردم برای سازماندهی شورائی مبارزات آزادیخواهانه- عدالت طلبانه آنها (در جامعه مدنی) و تمرین مردمسالاری برای کسب قدرت سیاسی توسط خود مردم و حاکمیت نمایندگانی منتخب از میانشان گردد (احزاب و دولت).

سوال بعدی مربوط به خود شماست، به عنوان یکی از فرزندان فکری شریعتی. اگر ممکن است رئوس اصلی فعالیت خود را از مقطع انقلاب تا مقطع مهاجرت به خارج کشور، و نیز طی دوران اقامت  خود در خارج، بازگویید.

نخستین کوشش من در آستانه انقلاب،  خنثی کردن توطئه های دستگاه امنیتی نظام گذشته بمنظور مخدوش نمودن اعتبار شخصیت شریعتی بود. من در حقیقت تلاش کردم با اعلام تصمیم خانواده مبنی بر انتقال پیکر شریعتی به سوریه و ایراد سلسله سخنرانی هایی در بیروت و اروپا، مقارن با آغاز انقلاب در ایران، به تشریح دیدگاه های شریعتی بپردازم. پس از انقلاب، بهمراه  برخی از یاران و همفکران ،  به تاسیس “کانون ابلاغ اندیشه های شریعتی” و انتشار نشریه ای بنام “ارشاد” اقدام  کردیم.  نشریه ارشاد در سال 1359 توقیف و تعدادی از اعضای این کانون فرهنگی- سیاسی، از سال 60 بدینسو، بازداشت شدند. از آن پس شرایط تبعید  در واقع بر ما تحمیل شد. در اروپا با تشکیل جریانی بنام “دانشجویان ارشاد” و انتشار نشریاتی چون “ارشاد و هجرت و ..” و ساماندهی سمینارهایی برای این طیف فکری (نشریه پژوهش) تلاش کردیم تا  مرزهای اعتقادی و سیاسی میان حرکت “رنسانس ملی و رفرم دینی” در برابر “انحطاط و تحجر ”  را روشن سازیم.

از سالهای هفتاد بدینسو، سبک کار ما تغییر کرد و در دو محور و راه-کار زیر تبلور یافت: نخست، در حوزه فرهنگی، پیگیری نوعی پروژه پژوهشی، نقد و گفتگوی فکری که هدف آن، تجدید تعریف مبانی اعتقادی، بویژه در حوزه ی فلسفی بود (که محصول آن تا کنون در چند جلد از ” دفاتر بنیاد” انتشار یافته است)؛ ادامه ی تحقیقات در رشته تحصیلی و شرکت در سمینارهای بین المللی در زمینۀ فلسفۀ سده های میانه (“فلسفه سیاسی فارابی” و “فلسفه ی نفس ابن سینا”)، و مطالعاتی در اسلام شیعی- ایرانی و تفکر شریعتی (مانند سمینار ” فانونِ ناشناخته”)؛ مشارکت در انجمن های فرهنگی از جمله انجمن ایرانی فلسفه (“آورد” معادل مفهوم یونانی “آگون”)، بهمراه شماری از دانشجویان ایرانی رشته های فلسفه و علوم انسانی، برای برگزاری سلسله کنفرانس های فلسفی در فرانسه و تکمیلِ موضوع رساله دکترای با عنوان: “توابع سیاسی فلسفه ی هستی هایدگر و نقد قرائت ایرانی آن نزد احمد فردید” .   محور دیگر، پیگیری مبارزات دمکراتیک، دفاعی و حقوقی بود و تقویتِ فضا و فرهنگِ گفتگوی دموکراتیک و حقوق بشد و شهروند (برای نمونه از طریق ایجاد انجمن های مناظره و گفتگو و سمینارها و کنفرانس ها و…، طی  دهۀ گذشته پیرامون مسایل اجتماعی-فرهنگی ایران و نیز اقدامات عملی-حقوقی برای دفاع از آزادی ها و جنبش مدنی، مطبوعاتی، دانشجویی و کارگری و معلمین و..). در هر دوره اما نقاط ضعف و دستاوردهایی وجود داشته که بحث مفصل تری می طلبد. در نهایت میراثی به جا مانده از تلاش های طیف شریعتی در جامعه که با بذل جان و مال و زندگی و جوانی طیف وسیعی از رهروان شریعتی کسب شده است. باید نسبت به این ارزش ها معترف و در ضمن نسبت به نقاط ضعف آن خودآگاه بود.

چه شد که به ایران بازگشتید و از زمان بازگشت مشغول چه فعالیت هایی هستید؟

بررسی بازگشت به ایران از نیمه دوم دهه 70  برای من و طیفی از فعالین فکری و اجتماعی مطرح شد. علت آن هم روشن بود، مخاطبین ما در ایران بودند و چهره های فکری طیف فکری ما بار دیگر در کشور فعال شده بودمد و ضرورت داشت که ما هم به آنها بپیوندیم. بازگشت من به ایران اما تقریباَ مصادف با دوره ای بود که از آن به عنوان “شکست اصلاحات” و بسته شدن تدریجی فضا یاد می شود. در سالهای اخیر و پس از حوادث انتخابات فضا و امکانات کار  محدودتر شد. همه این عوامل، به علاوۀ استلزامات انطباق با محیط ایران، سبب شده که نقش ما در صحنه پیرامونی باشد و نه تعیین کننده. برنامه فعلی ما  تقویت “بنیاد فرهنگی شریعتی” در دو حوزه معرفی علمی آثار دکتر شریعتی از طریق بازنشر ویراستۀ مجموعۀ آثار، تدوین منتخب آثار، نشر مجدد گزیده آثار، ارائۀ مجموعۀ دیجیتال آثار و به طور کلی، حفظ و انتقال آثار دکتر از یک سو، و نیز پی گیری انتشار  “دفترهای بنیاد” که در سالهای اخیر به دلیل مشکلات مجوز در آن تاخیر افتاده بود. و بویژه حضور در صحنه فکری کشور از طریق مشارکت در فعالیت های فرهنگی، مطبوعاتی، مشارکت در تدریس و تحقیق دانشگاهی، و به خصوص ارتباط با دانشجویان به عنوان مهمترین مخاطب ها از دیگر دلمشغولی های فعلی ما بوده است.

آینده خط فکری شریعتی را که خود- به همان روش که شریعتی خود را ادامه دهنده راه سید جمال و اقبال می دانست- یکی از رهروان آن می دانید، چگونه ارزیابی می کنید؟

طبعاَ ما نسبت به آینده این تفکر و مشی خوش بین هستیم. چون از لحاظ نظری، تنها راه حل ممکن – به طور نسبی در قیاس با سایر خطوط – به شمار می آید.  به نظر من در مقابله با سنت گرایی و به ویژه بنیاد گرایی بدیلی جز نواندیشی دینی وجود ندارد. گرچه اوضاع جاری جامعه هنوز تیره است، اما در قیاس با سایر انقلاب ها ما به سرعت خیره کننده ای به سمت  نتایج مطلوب فکری-اعتقادی در حرکت هستیم.  فراموش نکنیم که  دو قرن طول کشید تا انقلاب فرانسه به تثبیت برسد و پس از عبور چیزی در حد یک قرن سرنوشت جوامع پس از انقلاب روسیه هنوز مشخص نیست.در ایران ظرف چند دهه به تدریج افق های بدیل در حال پدیدار شدن است. هرچند که رشد جامعه مدنی در ایران با ساختارهای نمایندگی جامعه ایران همخوانی ندارند و این ساختار ها عقب تر از رشد فکری جامعه است ولی آینده از نظر من روشن است. تحولات سایر کشورهای جهان اسلام  و نیز ابزارهایی که جهان امروز  در اختیار ما گذاشته است ، بی تردید زمینه های مساعدی را برای این تحولات و تحقق آرمان های شریعتی فراهم می آورد.

به عنوان آخرین پرسش، در آستانه سی و چهارمین سالگرد شهادت شریعتی، منطقه و ایران با وضعیت خاصی رو به رو است. این اوضاع و حرکت ها را چگونه تحلیل می کنید و برای این سالگرد خاص- یعنی سی و چهارمین سالگرد- چه پیامی دارید؟

نکته مهم این است که جنبش تحول خواهی مردم ایران تافته جدا بافته ای از سایر جنبش های منطقه نیست. همه این جنبش ها آرمان ها و مدل های مشترکی را تعقیب می کنند و معترض به وضع و نظام های کنونی این جوامع هستند. در راس این مطالبات و آرمان ها تغییر ساختارها و مناسباتی است که شان انسان را تحقیر می کنند. ملت ها چه در شرایط استعماری و چه در شرایط پسااستعماری از نبود توسعه و آگاهی و معنویت رنج می بردند و بنابراین خواستار یک جهان زیست شایسته انسان و کرامت انسانی بودند و هستند.  این ملت ها خواستار پیشرفت هایی هستند که  که منابع طبیعی لازم برای آن را هم دارند اما  مدیریت سیاسی این کشورها  سبب شده تا  ملت ها نتوانند از توسعه یافتگی و پیشرفت و آزادی و عدالت ناشی از آن بهره مند شوند. بنابراین وقوع اعتراضات زمینه داخلی دارند و این در حالی است که مقامات سیاسی کشورها همواره به دنبال عوامل خارجی هستند و حتی گاه برخی از نیروهای اپوزوسیون نیز سرعت این تحولات را با تئوری توطئه تحلیل می کنند.

مسلماَ شرایط بین المللی موثرند اما دلیل عمده اعتراضات و تحولات ، خواست ملت هاست.   ایران در قیاس با سایر کشورها وضعیتی ویژه دارد. ملت ایران در سده های گذشته  و به ویژه از مشروطه  به این سو ،  پیشگام همه این نهضت ها بوده و از طرف دیگر در قیاس با سایر ملت ها  هنوز در تقلای احقاق ابتدایی ترین حقوق خویش است. شعار عدالت خانه ، به طور مثال ،  که منظور از آن علاوه بر تاسیس یک حاکمیت قانون بنیاد ، برخورداری از یک نظام قضایی عادلانه و پیشرفته هم  بود، همچنان در حد شعار باقی مانده است.  اقبال لاهوری راست می گفت که بیشترین معضل جهان اسلام در زمینه فقه و حقوق است و هم از این رو بود که ایجاد مجالس بحث و گفتگو بین فقها و حقوق دانان مدرن را برای اصلاح نظام حقوقی لازم می دانست.

در شرایطی  که جامعه مدنی ایران – به ویژه پس از انتخابات اخیر – برای مطالبه حقوق خود عرض اندام می کند،  خلا یک افق ارزشی –  اخلاقی –  عقیدتی ، بیش از پیش خود را نشان می دهد. در چنین شرایطی ،  نهضت دین پیرایی شریعتی می تواند  نقش تعیین کننده ای ایفاء کند.  از این رو ضرورت دارد که روشنفکران وابسته به این جریان فکری، از حاشیه به متن و از پیرامون به مرکز بیایند و نقش تاریخی خود را ایفاء کنند در غیر اینصورت جنبش های جامعه همچون گذشته درجا خواهند زد و نمی توانند پاسخ آن معادلات چند مجهولی را بیابد و راه یابی درست تاریخی را انجام دهد.

در عین حال باید تاکید کرد که برای مقابله با مشکلات ساختاری ایران راه حل کوتاه مدت وجود ندارد. ارزیابی ما از مشکلات ایران راه حلی اساسی می طلبد که ساختاری و تاریخی باشد. جبرانِ جهلِ فرهنگی تلاشی مستمر و بلند مدت می طلبد. خشونت و جهل و سایر پدیده ها و رفتارهای غیرانسانی را ما بصورت پراکنده و روزمره در همه ابعاد و جنبه های اجتماعی می بینیم: از ترافیک و محیط زیست و شهرسازی گرفته تا نقش نهادهای رسمی فرهنگی و اجتماعی. نیاز به انقلاب فرهنگی و اخلاقی در همه سطوح احساس می شود و نیز ارائۀ راه-کارهای علمی و عملی که بحثی کاملاَ تخصصی و ساختاری است …هم باید فکرش پخته شود، هم قانونش وضع شود و هم اینها همه در جامعه بدل به ارزش های اخلاقی شوند.

یک بخش از کار هم ناظر است به مقابله با عملکردهای استبدادی و استحماری است که در وقایع مختلف اعتراضاتی به آن میشود و جامعه واکنش نشان می دهد و چهره های فکری  منتسب به اندیشه شریعتی هم راه حل های مشخص و موردی ارائه می دهند، و دچار این توهم هم نیستیم که همۀ مشکلات را می توان در کوتاه مدت یک شبه حل کرد. بلکه باید این خودآگاهی حاصل شود که مبارزه بلندمدت است. و نخستین شرط شروع از خود است، و ارائه مدل هایی برای نپذیرفتن اوضاع گذشته. طیف شریعتی با زندگی و مرگ خود رفتاری را نشان می دهند، هم مدل اخلاقی ارائه می دهند و هم از لحاظ تاریخی به راه-کارهای اساسی ساختاری می پردازند. ما نیاز به چنین چهره هایی دارم که مدل های راهگشایی برای مردم باشند. و در نبرد اخلاقی به شکل انضمامی با کنش و زندگی و عمل خویش راهگشایی کنند. وظیفه روشنفکر این است که از طریق هنر و ادبیات و ابزارهای بیانی-گفتگویی های گوناگون این  آرمان و ارزش و برنامه را نه فقط به صورت نظری، بلکه با عمل خویش، آموزش دهند. تا این عدم اعتماد از بین برود و جامعه نه تنها به این اشخاص و ارزش ها، بلکه به خود اعتماد دوباره یابد و وارد کنش برای تغییر وضع موجود و ایجاد جهان-زیستی متفاوت شود.

در پی حوادث پی در پی خونین خرداد امسال که محصول همه عقب گردها و تضییقاتِ سالیان گذشته است، پیام ما جز این نمی تواند باشد که به تعبیر دکتر شریعتی «در نتوانستن نیز باید!». او خود در تیره ترین شرایط تاریخ ایران بود که توانست زمینه ساز تحولات بزرگ شود. گر چه ما اکنون در شرایطی هستیم که حتی امکان برگزاری یک بزرگداشت ساده را هم برای شریعتی نداریم، ولی او به ما  می اموزد که چگونه می توان این پروژه را در نامساعدترین شرایط ممکن نیز پیش برد. حتی هنگامی که خود او را به سلول های دهشت بار انفرادی کمیته انداختند و همه مناسباتش با جهان خارج قطع شد، شعله ای که برافروخته بود، هیچگاه خاموش نشد.

پس با درس گیری از قول معروف سارتر که «هیچ گاه به اندازه دوران اشغال آزاد نبوده ایم»، به این معنا که نفسِ شرایطِ منفی و بازدارنده خود انگیزه بخش چنان ایثارها و ارزش آفرینی هایی شده اند که ملت ها هویت ملی و استقلال و آزادی خود را مدیون آن تلاشها بوده اند، می توان نتیجه گرفت که تنها به توصیف تیرگی ها، و ناله و زاری  از مصیبت ها نباید بسنده کرد، بلکه باید زیبایی های خلق شده و ارزش هایی که متولد می شوند را نیز  دید و قدر دانست و شکر گذارد که به تعبیر اقبال لاهوری «فطرت اضداد خیز لذت پیکار داد»!

نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : می 12, 2015 977 بازدید