Generic selectors
Exact matches only
Search in title
Search in content
Post Type Selectors
Search in posts
Search in pages


شریعتی یک استراتژی است | محمد رضا تاجیک (روزنامه اعتماد ـ اردیبهشت ۱۳۹۶)

شریعتی یک استراتژی است

محمدرضا تاجيک
منبع: روزنامه اعتماد
تاریخ: ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۶

  

40 سال از مرگ دكتر علي شريعتي (1356-1312) مي گذرد، چهره اي كه به اذعان هم فكران و منتقدانش بدون ترديد موثرترين و سرشناس ترين روشنفكر ايراني در دهه هاي پيش از انقلاب در رابطه با رخدادهاي سياسي، فرهنگي و اجتماعي ايران است و هيچ گزارش يا تحليلي از ابعاد سياسي، فرهنگي و اجتماعي انقلاب اسلامي 1357 ايران نمي توان ارايه داد، مگر آنكه دست كم در فصلي كوتاه به نام او اشاره كرد. البته اهميت دكتر شريعتي را تنها   به آنچه گذشته نمي توان خلاصه كرد، او و ميراثش تا به امروز و با گذر 4 دهه نيز قابل پيگيري است، تا جايي كه به باور تحليلگران و پژوهشگران چهره ها و سويه هاي متفاوتي از او در تمام اين سال ها در ميان نسل هاي مختلف پس از انقلاب نقش آفريني كرده و همواره محل بحث بوده است. بنياد دكتر علي شريعتي كه فرزندان او مهم ترين گردانندگان آن هستند، در چهلمين سالگرد او تصميم گرفته همايشي در تيرماه در بزرگداشت او برگزار كند و طي آن به بازخواني چهار دهه حضور زنده و بحث برانگيز دكتر شريعتي در عرصه فرهنگي، اجتماعي و سياسي ايران بپردازد. در همين راستا و با همكاري گروه سياستنامه روزنامه اعتماد تا پيش از برگزاري اين همايش هر هفته تصميم بر آن شده، يكي از جنبه هاي اين حضور مورد بازنگري و تامل قرار گيرد. مساله مهم در اين بررسي تحليلي آن است كه اين بازخواني به هيچ عنوان صرفا به <<تمجيد و ستايش>> اختصاص ندارد و چنان كه رويكرد خود دكتر نيز چنين بود، در اين مطالب تلاش شده جنبه هاي متفاوت انديشه و عمل شريعتي در نسبت با وضعيت امروزين مورد نقد و بررسي قرار گيرد:

شريعتي يك متن است

1396050212473103114735810سالياني است كه دكتر شريعتي نزد ما نيست، اما بي اغراق مثل مني هر جا بوي ايشان را استنشاق مي كند، به قول مرحوم طباطبايي به رقص مي افتد و به ذوق مي آيد. براي من، شريعتي يك راه است؛ يك رفتن است؛ يك افق است؛ يك پراتيك و يك پراكسيس است؛ يك گفتمان و يك پادگفتمان است؛ يك ايدئولوژي است؛ يك انتخاب است؛ يك استراتژي است؛ يك راه برون رفت است؛ يك نظام انديشگي است؛ يك آلترناتيو است.

به عنوان كسي كه كنشگر سياسي هم هست، اين روزها به اينكه چگونه مي توانيم شريعتي را نو كنيم، بسيار مي انديشم. اينكه چگونه مي توانيم يك نو شريعتيسم داشته باشيم. چگونه مي توانيم قرائتي و خوانشي از شريعتي ارايه كنيم كه به مثابه يك گفتمان و يك پادگفتمان در عصر و زمانه ما عمل كند، به مثابه يك سياست و هويت عمل كند و به مثابه يك استراتژي عمل كند. من اين استعداد را در شريعتي مي بينم. شريعتي براي من نه در قاب و قالب سنت قابل تعريف است و نه در قاب و قالب يك ايدئولوژي در معناي ارتدوكسي قضيه كه بعضي ادعاي آن را دارند، قابل تعريف است. نه صرفا يك روشنفكر ديني است و نه يك روشنفكر به تعبير دريدايي هيبريد كه اختلاطي و پيوندي باشد، هرچند اينها را در خودش دارد. شريعتي براي من يك متن است. متني است كه مي توانم آن را از رهگذر قرائت به صدا در بياورم. نثر نيست، متن است. اگر كسي شريعتي را نثرگون بخواند، به بيراهه رفته است. در تحليل نهايي او نيز متن است، هرچند بر اين باورم كه نثر نيست، در تحليل نهايي يك متن است و جز از رهگذر خوانش با ما سخن نمي گويد. در مقابل متن نمي توان ايستاد و انتظار داشت متني كه از جنس نثر است با ما سخن بگويد، ما آن را به صدا در مي آوريم. ما آن را قرائت مي كنيم. مگر نه اينكه از ماركسيسم ارتدوكسي كه يك ايدئولوژي انسدادطلب منجمد است، امروز قرائت هايي شده است كه به نظر من بسيار توفنده عمل مي كند، بسيار زيبا است و ادبيات بسيار سنگين و وزين، ادبيات بسيار مدرن و پست مدرني دارد و مضافا اينكه به مثابه يك پركسيس عمل مي كند، به مثابه يك استراتژي عمل مي كند و به بطن و متن زمانه و روزگار خود مي نشيند. با نسل خود رابطه برقرار مي كند و مكتب و تئوري راهنماي عمل آنها مي شود و مي تواند خلأ تئوريك را پر كند.

از اين جهت است كه من در معناي فوكويي قضيه به شريعتي و شريعتيسم با تساهل و تسامح هم به مثابه يك استراتژي نگاه مي كنم و هم به مثابه يك ضد استراتژي نگاه مي كنم. به آن به مثابه يك استراتژي نگاه مي كنم كه چگونه مي توانم آن را در متن زمانه بياورم، نه اينكه فقط از شريعتي ياد كنيم بلكه جزوي از هويت نسل امروز شود و در ساحت هويتي نسل امروز ما بنشيند. اين كاري است كه حداقل از نظر خودم مغفول مانده است. دوستداران شريعتي تلاش كردند، بگويند كه شريعتي چه مي گفته يا چه مي انديشيده است.

روشنفكر دال تهي را پر مي كند

كسي تلاش نكرده تا شريعتي را در متن زمان حال بنشاند تا روح تاريخ اكنون ما شود. ما بايد تاريخ اكنون خود را بنويسيم. به نظر من، شريعتي مي تواند در نوشتن و تدوين اين تاريخ اكنون نقش بسيار بسزايي داشته باشد، چون ابعاد مختلف روح، فرهنگ، تمدن و گفتمان مسلط بر جامعه امروز ما را فقط با شريعتي مي توان پر كرد. اين صحبت هاي من نه از روي احساس است و نه از روي سمپاتي است، بلكه تحت عنوان يك معلم است. دكتر كار استراتژيست هم كرده است. اين امكان وجود دارد كه با شريعتي ما بتوانيم فاصله ميان سنت و مدرن و حتي پست مدرن را كم كنيم. ترديدي ندارم كه در جامعه امروز ما هيچ گفتماني نمي تواند هژمونيك شود و به منزلت هژموني برسد. جز گفتماني كه مي توان از فضاي شريعتي استخراج كرد. هيچ آلترناتيوي امكان اين را ندارد كه در اين تسابق گفتماني نابرابر، قدرت آلوده و سياست آلوده اي كه وجود دارد، بر منزلت هژمونيك تكيه كند.

من اطمينان دارم كه با عبور از سنت نمي توان گفتماني ايجاد كرد كه در جامعه امروز ما بتواند راهنماي عمل و تئوري عمل اجتماعي و سياسي باشد. با در غلتيدن در مدرنيته اين امكان وجود ندارد. همانطور هم معتقدم، با قرار گرفتن در چنبره سنت اين امكان وجود ندارد و باز معتقدم كه به تعبير دريدا، يك نوع هيبريداسيون، يعني ايجاد تركيب كه نه اين، نه آن، هم اين و هم آن بشود، امكان ندارد. اين امكان تنها در صورتي وجود دارد كه متني كه مي نويسيم روح اسلامي ايراني داشته باشد، اما از اين استعداد برخوردار باشد كه حداقل بتواند مدلول خودش را به دال هاي شناوري كه وارد آن مي شود، عرضه كند. به تعبير زبانشناسي، دال، فراگير است.

نمي توان جلوي دال ها را گرفت كه از بستر يك گفتمان در بستر يك گفتمان ديگر حك نشوند. كسي نمي تواند جلوي دموكراسي را بگيرد. كسي نمي تواند جلوي سوسياليسم را بگيرد. كسي نمي تواند جلوي ليبراليسم را بگيرد كه وارد ساحت گفتماني من نشود. پس چه بايد كرد؟ و چه نبايد كرد؟ روشنفكر ما بايد بتواند اين دال شناور، اين دال تهي را پر كند. با استفاده از مظروف يا مدلولي كه با گفتمان تاريخي مسلط بر جامعه اش رابطه ديالكتيكي برقرار كند.

 

شريعتي يك استراتژي است

نمي خواهم به يك موضع پوپوليستي در غلتم و نمي خواهم بگويم كه بايد ظرفي منطبق با مظروف باشد يا متني مطابق زمينه باشد، يا نه در ديالوگ با زمينه باشد، بتواند زمينه را سايش يا تغيير دهد. يا به تعبيري كه خود مرحوم شريعتي از قول ماركس به كار مي برد، گفتماني كه نه تنها براي تفسير جهان، براي تغيير جهان، نه تنها براي تحليل مسائل جامعه، بلكه براي تغيير به كار آيد. از اين جهت معتقدم كه شريعتي يك استراتژي است كه مي توان با عصايش برخاست، مي توان با عصايش رفت. مي توان در رفتن، اميد رسيدن به افق را داشت. هرچند به قول شاملو، تنها هدف، رفتن است. با شريعتي مي شود حركت كرد. با او مي شود عشق ورزيد، ايدئولوژي داشت، سماجت مقدس داشت، تنفر مقدس داشت. من باور ندارم كسي بدون پشتوانه ايدئولوژي بتواند به صورت كارگزار تغيير تاريخي در بيايد. با گفتمان و پست مدرنيسم و دريدا و فوكو نمي توان كارگزار تغيير تاريخي بود؛ چون اين كارگزاري هزينه دارد. اين كار تنها از عهده كسي برمي آيد كه نوعي ايدئولوژي را با خود حمل مي كند. در ساحت ايدئولوژي ايستاده است، باورهايي دارد. نه اينكه در ساحت گفتمان ها نمي شود تغييري ايجاد كرد، نمي شود كنشگري كرد. اما اگر بخواهم از ماركس كمك گرفته باشم، شما در اوج ساحت گفتمان ها با پست مدرنيسم، روحيه

خرده بورژوازي پيدا مي كنيد. آغاز مي كنيد، ادامه نمي دهيد. با نسيمي كه مي وزد، مسيرتان عوض مي شود. با نخستين هزينه اي كه مي دهيد، گوشه عزلت، حاشيه نشيني و عافيت طلبي انتخاب مي كنيد. تنها كسي كه ايدئولوژي دارد، به قول شريعتي مي گويد << اگر شمع آجينم هم كنيد، حسرت يك آه را بر دلتان خواهم گذاشت>>.

ايدئولوژي جهان معنايي ايجاد مي  كند

متاسفانه روشنفكر بعد از انقلاب ايدئولوژي زدايي كرد. من منتقد ايدئولوژي در معناي ارتدوكس هستم. بحث ها را از هم جدا كنيم، خلط مبحث نشود. من با ايدئولوژي در معناي ارتدوكس مخالفم. اما ايدئولوژي يك دال توپر نيست، كه ما به نام آن يك سري شناسه هاي ثابت را قايل شويم و در پرتو آن شناسه هاي ثابت و واحد، هر نوع ايدئولوژي گرايي را با بي مهري مواجه كنيم، هر نوع ايدئولوژي گرايي را پيام آور انسداد و انجماد و تعصب و عصبيت بدانيم. ايدئولوژي هم يك دال تهي است. هيچ دالي نيست كه پر به دست ما برسد، هيچ دالي نيست كه مدلول استعلايي داشته باشد. اگر يك دال پيدا كرديد كه براي تمامي عصرها و نسل ها يك مدلول واحد داشته باشد و يك مفهوم را مستفاد كند، حتما من بحثم را قطع مي كنم و با شما همراه مي شوم. فقط يك مفهوم پيدا كنيد كه مدلول استعلايي داشته باشد، حتي مفهوم هنجاري داشته باشد. حالا چگونه مي شود كه ما از ايدئولوژي يك معنا را مستفاد كنيم و هر نوع ايدئولوژي گرايي را با چالش مواجه كنيم؟ و هشدار دهيم به نسلمان كه مبادا در چنبره ايدئولوژي گرفتار شوي. حتما با بحث هاي <<اسلاوي ژيژك>> در مورد ايدئولوژي آشنا هستيد، در غير اين صورت آنها را مطالعه كنيد. رويكردي كه او مطرح مي كند، بسيار متفاوت است.

ايدئولوژي ديگر آگاهي كاذب نيست. ايدئولوژي اين نيست كه من نمي دانم اما انجام مي دهم. من مي دانم، اما انجام مي دهم. اين تعريف ژيژك است. اين ايدئولوژي نيست كه بالاخره خودش را به ابژه ها تحميل مي كند كه فهم شوند، رمزگشايي شوند، كدشكني شوند. ابژه ها براي اينكه از حالت صامت خارج شوند، ايدئولوژي را مي طلبند. ايدئولوژي يك جهان معنايي ايجاد مي كند. يك جهان معنايي كه در سابجكتيويتي انسان ها نشت و رسوب مي كند و انسان ها را در مسيري قرار مي دهد. آيا مي تواند كاذب باشد؟ بله! آيا گريزي از ايدئولوژي هست؟ كسي نمي تواند بگويد: <<من بيرون ساحت گفتمان ايستاده ام.>> ايستادن در بيرون ساحت گفتمان، ناكجاآباد معناست. كسي نمي تواند بيرون گفتمان بايستد و با جهان و مافيها رابطه برقرار كند. همه ما در ساحت گفتمان ايستاده ايم. بيرون آن ناكجاآباد است. حالا من يك مرحله جلوتر مي روم. كسي مي تواند بيرون ايدئولوژي بايستد و كلامش منعقد شود؟ حتي اگر مشرب او <<هر لحظه به رنگي بت عيار در آمدن باشد>>، آيا در همان لحظه اي كه يك جا مي ايستد، كلامش منعقد مي شود؟ معنا توليد مي كند؟ پشت معنا ايماني ايجاد مي كند؟ جهان را از آن منظر معنايي مي بيند؟ از آن منظر معنايي تحليل مي كند؟ تجويز مي كند يا نمي كند؟ خنثي است؟ همين كه شما جهان را به رنگي مي بينيد، به هر رنگي كه باشد، در معناي ارتدكس، ايدئولوژي ها شيشه كبودي در برابر چشم مي گذارند. پيش چشمت داشتي شيشه كبود زان جهت عالم كبودت مي نمود. آيا غرض و مرض ايجاد مي كنند؟ بله همه اينها را من واقفم، بايد تفكيك كرد. به دام ساده انگاري شبه روشنفكري نبايد افتاد كه بالاخره كاركرد ايدئولوژي آگاهي كاذب و ايجاد هويت هاي منجمد منبسط است.

 

بازگشت شريعتي ساختارشكنانه است

شريعتي به ما نشان مي دهد كه ما با بازگشت خود يك نوع گشت داريم. اين بازگشت يك نوع بازگشت ساختارشكنانه است. اين بازگشت به تعبير بديو يك رخداد است. در اين بازگشت هر لحظه نو نو مي شوي، هر لحظه كهنه نمي شوي. اين بازگشت رو به جلو است. اين بازگشت يك انتخاب است. يك اراده معطوف به آگاهي است. يك انتخاب به معناي سارتري قضيه است كه در چرخه اش، در هنگامه اش اگو، سوژه متولد مي شود. در اين بازگشت است كه سوژه متولد مي شود. اگر سوژه دكارتي در پرتو خرد خودبنياد نقاد متولد مي شود، سوژه شريعتي در يك بازگشت نه تنها به عقل بلكه به شرع، نه تنها به دين، بلكه به هر گفتمان مدرن متولد مي شود.

مي گويند در پست مدرنيسم چه اتفاقي مي افتد. در پست مدرنيسم اسلش ها محو مي شود، زير سايه پاك كن قرار مي گيرد. كاري كه پست مدرنيسم مي كند اين است كه اسلش را بر مي دارد. زن مرد، روز شب، سياه سفيد، اسلش را برمي دارد. پست مدرن آنتي اسلش است در يك كلمه. يعني هويت هاي دو انگار را در هم ممزوج مي كند. به ما مي گويد نمي تواني بدون لحاظ كردن ديگري از خود صحبت كني. سياست هويتي چه مي شود؟ سياست هويتي كلاسيك و مدرن، من آن نيستم، پس اين هستم. اما اين نوع سياست هويتي مي گويد من آن هستم پس اين هستم. ديگري تو در درونت قرار مي گيرد. ديگري در بيرون تو نيست، در درون تو است، دوستش داشته باش، جزيي از هويت توست. جزيي از تو است. حذف ديگري حذف خود توست. ديگري را به رسميت بشناس. به نظر من با شريعتي مي شود اين اسلش را برداشت، بازگشت او سرشار از آگاهي است، جز با آگاهي و جز با خودآگاهي اين بازگشت ممكن نمي شود. جز با انتخاب امكان ندارد. اين بازگشت، بازگشت سلفي نيست. در يك دستگاه ايدئولوژيك ارتدكسي، نمي توانيد اين خود اصيلي كه او نام مي برد را بيان كنيد.

نمي توانيد بگوييد هرچه اصيل است و اصالت دارد، از آن ايدئولوژي هاست، توهم ايدئولوژي هاست، آرزوي ايدئولوژي هاست. نه، خود اصيل و من اصيل شريعتي، كوله باري از يافته ها و تافته هاي عصر خود دارد. انسان عصر خود است، انسان زمانه خود است، هرچقدر مي رود، كنشگر زمان حال مي شود، هرچقدر برمي گردد تاريخ نويس تاريخ حال مي شود. او تاريخ حالش را مي نويسد، اما تاريخ حالش فشرده اي، چكيده اي از يك تاريخ ديرينه است. نمي توان تاريخ حال را نوشت مگر اين تاريخ ديرينه را فهم كرد. خود شريعتي، شريعتي نيست، شريعتي هاست. درون او سارتر نشسته، ماسينيون، هايدگر، ماركس و وبر نشسته است. به يك بيان، تركيب شده است. اما هنر روشنفكري شريعتي كه به نظر من در جاي خودش يكتاست، اين است كه همه را به رنگ زمينه در مي آورد. قبلا هم گفتم، گريزي از تكرار دال نيست. يك دال از بستر يك گفتمان جدا مي شود، در بستر يك گفتمان ديگر حك مي شود، بدون اينكه انسان ها بتوانند جلوي آن را بگيرند. نمي شود اطراف گفتمان را ديوار چين كشيد، يا زير حباب قرار داد. گفتمان ها با يكديگر در حال ديالوگ هستند، متن ها با يكديگر در حال ديالوگ و در حال تبادل مفهومي هستند. مفاهيم هم كه <<دن ژوان>> هستند. تنوع طلب هستند، چندان به ازدواج دايمي تن در نمي دهند. نمي شود به آنها گفت كه به پاي هم پير شويد! مهم اين است كه وقتي مفاهيم وارد ساحت گفتمان مي شوند، گفتمان از چنان غنايي برخوردار باشد كه آن را به رنگ زمينه درآورد، جزيي از خودش كند. نه اينكه هاضمه اش به هم بخورد، دچار دل درد و تب و لرز شود. نه اينكه نتوان با آن رابطه برقرار كرد، نفهميد كيست، هويتش چيست؟ يك هويت چهل تكه موزاييكي كه هر گوشه اش در  سازي مي نوازد.

هنر شريعتي اين بود كه توانست در درون گفتمان خود پيرامون يك هويت، سمفوني ايجاد كند و در سمفوني هويتي بنوازد. يعني در تحليل نهايي، اجزاي مختلف به زيباترين و مهيج ترين شكل خود، در زيباترين روح پرستنده اش در يك سمفوني مي نواختند. او مي خواست اين روح پرستنده را حفظ كند. اين روح پرستنده، اين هويت را از ايسم هاي مدرن مصون نگه دارد، از ماشينيسم، رشناليسم، هيومنيسم، ساينتيسيسم و سكولاريسمي كه به نام مدرنيزه شدن ايجاد مي شود. او دلمشغول اين فاصله است. دلمشغول اين است كه باشي، بتواني به تعبير <<رانسير>> به جاي خود، براي خود، به زبان خود، سخن بگويي. در رانسير اين اوج سوژگي است. در رانسير به زيبايي تمام مي پذيريم سوژه كسي است كه بتواند به جاي خود، براي خود، به زبان خود سخن بگويد. كسي كه نظم نمادين خودش را ندارد، به تعبير كلان در دوران آيينگي به سر مي برد، خودش را با ديگران اين همان مي كند تا كسب هويت كند. خودش را با انسان غربي اين همان مي كند تا هويت كسب كند، چون خودش هويت ندارد.

 

شريعتي نظم نمادين ايجاد مي كند

شريعتي نظم نمادين ايجاد مي كند، به تعبير ويتگنشتايني، بازي زباني خودش را دارد. اسير و محصور و محدود بازي زباني ديگران نمي شود. ديگران را مي خواند، مي فهمد، در ديگران تامل مي كند، چون ديگران را به رسميت مي شمارد. چون ديگران را جزيي از خود و گفتمان خود مي داند، جزيي از اين منِ اصيل مي داند. مگر مي توان به تعبير دريدا راجع به ديگري سخن گفت و توسط او آلوده نشد؟ به نظر من شريعتي به اين مساله واقف است؛ شريعتي واقف است كه حتي زماني كه ما يك گفتمان را رد مي كنيم، پيش از آن توسط آن گفتمان آلوده شده ايم. وقتي ماركسيسم را رد مي كني، پيش از اين توسط آن آلوده شده اي چون آمده و در ساحت نظري تو نشسته و برايت مساله شده است. بنابراين جزيي از گفتمانت شده و گفتمانت ديگر به آن اصالت قبل از ماركسيسم نيست. حتي اگر آن را رد كني، قبل از آن آلوده شده اي و جاي پاي آن وجود دارد. او جزيي از تو است. امكان ندارد كه آن را در فاصله تعريف كني، بلكه با لحاظ كردن آن تعريف مي شوي.

بنابراين در پاسخ كساني كه شريعتي را نقد مي كنند كه از هر باغ نظري گلي چيده و اختلاط ايجاد كرده است يا به تعبير دريدا يكنوع كولاژ يا مونتاژ انجام داده است، بايد گفت همه ما در ايدئولوژي ترين شكل يا در ارتدكس ترين شكل هلو  انجيري داري. هيچ ايدئولوگي وجود ندارد، هيچ كسي نيست كه در ساحت ايدئولوژي در ارتدكسي ترين شكل آن ايستاده باشد و فقط هلو باشد، يا فقط انجير باشد! هيچ هويتي نيست كه شفاف باشد، هيچ هويتي نيست كه خالص باشد. همه ما خرده شيشه داريم. از اين مساله فراري نيست. اگر يك نفر پيدا شد و گفت كه من به دور هويتم از بدو تولد ديوار كشيدم و از چيزي تاثير نپذيرفتم، او بايد دستش را بالا كند، در غير اين صورت هيچ گريزي از هويت  هاي كدر نيست. هويت هاي همه ما خاكستري است. هيچ كس نمي تواند از هويت سياه و سفيد صحبت كند. چنين چيزي نه ممكن است، نه موجود است و نه مطلوب است. در ساحت يك دين هم نمي تواني بايستي؛ در ساحت يك نص هم نمي تواني بايستي، و از هويت شفاف صحبت كني؛ از هويت ناب صحبت كني. هويت ناب تو توسط هويت هاي ديگر آلوده شده است. اگر اينگونه است، از اين رهگذر نمي شود شريعتي را مورد هجمه قرار داد. از رهگذر ايدئولوژي گرايي هم كه از رهگذر آن برخي له و برخي عليه شريعتي صحبت كرده اند، نمي شود. بعضي  كه زياد به دنبال ايدئولوژي گرايي هستند به شريعتي لطف دارند. بعضي ها هم او را مورد هجوم قرار مي دهند.

من مي خواهم بگويم كه در حال ارايه يك قرائت هستم. اين قرائت نسبت به شريعتي خيلي بيراه است؟ شريعتي تنها كسي است كه خلاف گفته <<بارت>> بعد از نوشتن اثر زنده است؟ يا در هر صورت در مورد شريعتي هم مولف مرده است؟ من خواننده او را به صدا در مي آورم. از منظر خودم با شرايط زمانه خودم قرائتش مي كنم و سعي مي كنم كه نوعي ديالكتيك ميان فضاي جامعه خودم و متن شريعتي ايجاد كنم. در اين ديالوگ و در اين تعامل به هر حال هم فضا سايش پيدا مي كند و هم متن دچار سايش مي شود. شما نمي تواني، در مورد نص تنها يك تفسير داشته باشي. ما به تعبير دريدا در يك چرخه لاينقطع تفسيري قرار داريم كه تفسير ما تفسيري است از تفسير ديگر و اين كنش تفسيري در هيچ جا نمي ايستد و تمام نمي شود. اين چرخه تفسيري عين طبيعت و معرفت انسان است. اگر چنين چرخه تفسيري نباشد، معرفتي حاصل نمي شود، انسان مي ميرد. سوژه مي ميرد. دانش مي ميرد، تاريخ مي ميرد و سياست مي ميرد. فقط در گشودگي و بازفرجامي هويتي است كه سياست ممكن مي شود.

 

من اصيل شريعتي

فقط در ديالوگ با ساير متن هاست كه سياست و هويت ممكن مي شود. وگرنه هويت مي ماند و مي گندد. يا به تعبيري كه خود شريعتي در مورد برخي ايدئولوژي ها به كار مي برد، تبديل به دگم مي شود. در اوج خود براي يك نسل و يك عصر سخني دارد، چون نص تمام شود عصر تمام مي شود، ره برمي بندد. تنها گفتمان هايي باقي مي مانند كه از امكان توليد و بازتوليد مفهومي، از امكان ديالوگ با ساير گفتمان ها برخوردارند. در و دريچه ها را باز گذاشته اند. براي ساير مفاهيم و گفتمان ها فرش قرمز انداخته اند. پس من ِ اصيل شريعتي يا به تعبيري كه شايد ما امروز به كار مي بريم گفتمان اصيل شريعتي، نظام انديشگي اصيل شريعتي، در اين كانتكست معنا پيدا مي كند، در اين كانتكستي كه از قبل تركيب شده است، نه در يك ساحتِ خالص كه از هيچ ايدئولوژي و نظريه اي در آن نشان و نشانه اي وجود ندارد. خداوند همچنين چيزي نيافريد. سنت هم معاني گوناگون دارد. دريدا مطلبي تحت عنوان Tradition دارد كه به فارسي ترجمه نشده است، اگر اين مطلب را بخوانيد، مطمئنم كه نگاه تان به سنت عوض مي شود. ببينيد. وقتي مفهوم سنت را به كار مي بريم، پس ذهن مان يك چيزهايي تداعي مي شود، در حالي كه حقيقت به شكل ديگري است. ما عادت كرده ايم كه بالاخره براي مفاهيم يك معنا قايل شويم و همان را مدام تكرار كنيم. درست مثل حالا كه مدام مي گوييم پوپوليسم، لمپنيسم و اينها معنايش را از دست داده است. ولي ما به يك گفتمان ماركسيستي دهه شصت و دهه پنجاه قفل شده ايم. آيا خود ماركسيست ها تجديدنظر كرده اند؟ بله، كتاب اخير <<پوپوليسم>> لاكلائو را بخوانيد. اين كتاب پست ماركسيست است، با مطالعه آن نگاه تان به پوپوليسم كلا عوض مي شود. در اين كتاب پوپوليسم يك جنبش مترقي است. اما متاسفانه در جامعه ما ادبيات قفل شده است و جلو نمي آيد. ما هنوز به يك مقطع خاص تاريخي قفل شده ايم. به نظر من اگر اين مفاهيم را اينگونه مي فهميم، بازگشت را در شريعتي اينگونه مي فهميم، از داخل هيچ كدام از اينها نمي توان يك نوع مشرب ارتدكسي بيرون كشيد. يك نوع ايدئولوژي از آن نوعي كه بعضي ها آن را مخاطب قرار داده اند و در مورد آن نقد شالوده شكن مي كنند و ما را به پرهيز از آن فرا مي خوانند به نظر من در شرايطي وجود ندارد، نمي تواند وجود داشته باشد، چون همان طور كه گفتم گفتمان خود شريعتي نيز در جغرافياي مشترك ميان گفتمان ها شكل گرفته است. بستر تولد آن در جغرافياي مشترك ميان گفتمان ها و نظريات است. حالا چگونه مي شود از چنين بستري به يك من ِ خالص، به يك منِ اصيل از من هاي ديگر، به يك من منزه دست يافت؟ من ِ اصيل حامل من هاي ديگر است، اما طاقت حمل آنها را دارد. طاقت اين را دارد كه آن من ها را روي دوش خود بگذارد، اما كمرش خم نشود. اين اوج بالندگي يك گفتمان است. اين اوج استعداد يك گفتمان است و اين استعداد همان چيزي است كه نسل امروز ما به آن نيازمند است، من به آن نيازمندم، به علت كنشگري كه در بطن و متن كنش هاي مختلف بوده و آن را سامان داده است و فرداي بعد از آن كنش ها را هم ديده است. انسان هاي بسياري كه امروز بودند و فردا نبودند، امروز same بودند و فردا other بودند. امروز اهل جنبش و حركت بودند، فردا زانوي غم بغل گرفتند و گوشه عزلت گزيدند. دچار خمودگي و انفعال شدند. از نرفتن و نرسيدن سرودي ساختند.

 

خوانش  ميكرو از شريعتي

آيا مي شود شريعتي را در كانتكست اكنون آورد؟ آيا مي توان هويت نسل كنوني را در فضاي او شكل داد كه بتواند در طبيعي ترين شكلش، با بافت و تافت فرهنگي كه جامعه امروز ما دارد، نشت و رسوب كند؟ با بافت و تافت هويتي كه جامعه امروز ما دارد، آيا شريعتي مي تواند با دو رويكرد ايجابي و سلبي، گفتماني و پادگفتماني، حداقل يك آلترناتيو هويتي باشد؟ يك نوع سياست هويتي باشد؟ به نظر من بله، او به ما اجازه مي دهد كه هويت را ربطي تعريف كنيم. هويت داراي ربط منطقي با بقيه نظرهاست. اما اين هويت ربطي خودش دچار بي هويتي نمي شود؟ هر لحظه اش هويت ديگر نيست، هر لحظه بت عيار در نمي آيد. يك نوع ثبات دارد. در پناه آن مي توان آسوده زيست. مي توان به ساحت آن اطمينان پيدا كرد. مي شود دستش را در پشت خود احساس كنيم. مي توان با انگيزه هايي كه در ما ايجاد مي كند در راه قدم بگذاريم و از ديو و دد و كج راهه نهراسيم. در هزارتو گام بگذاريم. نسل ما فراموش كرده است كه تغييرات تاريخي پا نهادن در هزارتو است نه در شاهراه. در اين هزارتو هر گوشه اش چاله و چاهي است، ديو و ددي خفته است. هر گوشه آن سيخ و ميخي است، سر ماري است، اگر مرد رهي بايد پا بگذاري، اگر هم نيستي كه باش تا صبح سحرت بدمد، ان شاءالله ديگران بيايند تغيير بدهند و ما هم وسط بياييم. من فقط مي خواستم يك دريچه باز كنم، اگر زماني اين بحث ها ادامه پيدا كرد من با رجوع به متون شريعتي، حتما خواهم گفت كه چگونه مي توان شريعتي را جابه جاي كتاب  هايش به صدا در آورد و حداقل در قرائت من چه معنايي پيدا خواهد كرد. مطئنم بعضي از دوستان با اين نوع قرائت من شايد هماهنگي نداشته باشند، اما اگر كسي فكر مي كند كه بي واسطه قرائت مي تواند با متن شريعتي ارتباط برقرار كند، آن در نوع خودش بي همتاست و حتما بايد ايشان را در موزه لوور گذاشت كه نسل ها او را ببينند! امروز، من به عنوان كسي هستم كه يك نوع قرائت ارايه دادم و شريعتي را در كانتكست جديد خودم آوردم و مي خواهم از آن يك راهنماي عمل براي نسل خودم بيرون بكشم. مي خواهم يك ميكروفيزيك قدرت از آن بيرون بكشم، مي خواهم يك ميكروپالتيك و يك گفتمان هژمونيك از آن بيرون بكشم. اگر كسي مي گويد نمي شود، ما آن را انجام خواهيم داد و خواهيد ديد كه مي شود.

*استاد علم سياست دانشگاه شهيد بهشتي

**متن سخنراني در دفتر پژوهش هاي دكتر علي شريعتي

 

دریافت فایل پی‌دی‌اف



≡   برچسب‌ها
نویسنده : اپراتور سایت تاریخ ارسال : می 14, 2017 769 بازدید       [facebook]